Tahlisiye, Yıkım İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği

Ülkemizde genellikle yer altı maden işyerlerinde kullanılan ve arama, kurtarma ve tahliye kelimelerinin birlikte ifade edildiği “tahlisiye” kelimesi ise Arapça kökenli olup Türk Dil Kurumu kaynaklarına göre can kurtarma anlamına gelmektedir. Tahlisiye, yer altında meydana gelebilecek degaj, su baskını, patlama, yangın ve benzeri nitelikteki olaylarda insan ve malzemeyi kurtarmak amacıyla yapılan iştir.

Tahlisiyeci yer altı maden işyerlerinde, ocak atmosferinin yoğun olarak zehirli ve boğucu gazlar ihtiva ettiği, yüksek sıcaklık ve tehlikeli durumların bulunduğu ortamlara, insan ve malzemeyi kurtarmak için görevlendirilmiş, çeşitli madencilik sanatlarından seçilmiş ve özel olarak eğitilmiş kişilerdir. 

Grizu: Metan gazının hava ile muayyen belli bir oranda karışımından oluşan patlayıcı ve yanıcı gazdır. Metan gazının hava ile karışımı hacim olarak %5’in altında ve %14 ile %28 arasında yanma, %5 ile %14 arasında patlama özelliği gösterir. En şiddetli patlama havadaki metan gazı oranı %9.5 iken olur. 15 m3/dakika’dan fazla veya verilen havanın %0.025’i kadar metan gazı çıkan veya herhangi bir bacasına günde birkaç defa metan toplanabilen maden ocağı, grizulu ocak sayılır. 

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu

(Tahliye başlıklı) Madde 12’ye göre “(1) Ciddi, yakın ve önlenemeyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda işveren; a) Çalışanların işi bırakarak derhal çalışma yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmeleri için, önceden gerekli düzenlemeleri yapar ve çalışanlara gerekli talimatları verir. b) Durumun devam etmesi hâlinde, zorunluluk olmadıkça, gerekli donanıma sahip ve özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlardan işlerine devam etmelerini isteyemez. (2) İşveren, çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve amirine hemen haber veremedikleri durumlarda; istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdahâle edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olmadıkça yaptıkları müdahâleden dolayı sorumlu tutulamaz.” hükmü vardır.

Kaza ihbarı alan kurtarıcılar, en kısa zamanda tahlisiye istasyonuna gelerek ekipleri oluştururlar ve tahlisiye çalışmalarında kullanılacak malzeme, techizat ve bunların yedeklerinin iki katı fazlasını alarak görev yerine giderek, tahlisiye planına göre geçici tahlisiye istasyonunu kurarlar. Geçici istasyonda olayın gelişimine göre, bir veya birkaç tahlisiye ekibi hazır bulundurulur. Tahlisiye ekibi üyeleri çalışmaya başlamadan önce işin türü ve kapsamı ile uyulması gereken kurallar hakkında bilgilendirilir (URL- 1).

Ülkemizde tam teşekküllü tahlisiye istasyonu, ilk olarak 1938 yılında, Alman Drager firmasının işbirliği ile Zonguldak’ta faaliyete girmiştir. Zonguldak merkez ve Kozlu, Armutçuk, Karadon, Amasra ilçelerinde olmak üzere toplam beş adet tahlisiye istasyonu vardır. Zonguldak merkez tahlisiye istasyonu; kurtarma, ocak yangını, göçük açma, enkaza girme, gazla mücadele konularındaki uzmanlığı sebebiyle ülke genelinde birçok kamu ve özel maden işletmelerine tahlisiye ve ilk yardım eğitimi ile olağanüstü durumlarda arama kurtarma hizmeti vermektedir. 

ABD’de, maden tahlisiyeciliği 19’uncu yüzyılın başlarında yaşanan çoklu ölümlerin olduğu maden kazalarına dayanmaktadır. 1907 yılında meydana gelen ve 362 madencinin yaşamını yitirdiği Monongah maden kazası sonrasında İçişleri Bakanlığına bağlı olarak 1910 yılında Madencilik Kurumu oluşturulmuştur. Bu kurum ile birlikte iş sağlığı ve güvenliği ile tahlisiyecilik anlamında kayda değer ilerlemeler kaydedilmiştir. Bunlardan bir tanesi ilk raylı maden kurtarma aracının hazırlanması olmuştur. Kurtarma aracı ile ülkedeki birçok maden iş yerine ulaşılmıştır; iş yerlerinde çalışanlara yönelik tahlisiye ekipmanları ve acil durumlar ile ilgili gerçekleştirilen eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinde araç efektif bir şekilde kullanılmıştır (URL-1).

Dünya altın ve kömür madenleri üretim miktarında ilk sıralarda yer alan Avusturalya maden rezervlerinin dağılımı açısından incelendiğinde zengin ve yüksek kalorili kömür rezervlerinin Queesland ve North South Wales eyaletlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Kömür rezervinin dışında ülkenin güneydoğu ve güneybatı kesimlerinde yer alan zen- gin altın ve demir rezervleri yer almaktadır. Ülkedeki maden tahlisiye merkezlerinin de özellikle kömür rezervlerin yoğunlaştığı ve Avustralya kıtasının güneydoğusundaki Queesland ve North South Wales eyaletlerinde bulunduğu görülmektedir (URL- 1).

Yapının ortalama ekonomik ömrünü doldurması, yapının mevcut amacına hizmet edemeyecek şekilde yetersiz kalması, yapının kullanım amaçlarının değişmesi / yenilenmesi ile istenilen yeni amaca uygun hizmet verememesi, yapının doğal afetlerden (heyelan, hortum, sel, fırtına, deprem vb.) dolayı ciddi biçimde hasar görerek kullanılamayacak hâle gelmesi veya yapıyı kurtarmak için yapılması gereken onarım maliyetinin yüksek olması, yapının yangın, patlama, terör saldırısı gibi dış etkilerden dolayı hasar görmesi durumları bir yapının yıkım ana etkenleri olarak sıralanabilir.

Çalışanları ve halka açık yerlerde yapılan çalışmalar sonucu oluşabilecek tehlikelerin başlıcaları şunlardır: Nesnelerin düşmesi veya fırlaması; Patlayıcı madde kullanımı sırasında meydana gelen kazalar; Çalışanların düşmesi; Malzeme düşmesi; Çarpma, sıkışma, kesme; İş makinelerinin çarpması; Elektrik çarpması; Makine ve donanım kazaları; Tozuma; Gürültü ve titreşim; Kule vincin veya mobil vincin trafik yoluna devrilmesi; Yaya ve araç trafiği akışının zarar görmesi; Göçme, kırılma ve yıkılma; Yapının çökmesi; Kazının çökmesi; Çevre binaların hasar görmesi; Taş savrulması; Yalıtım amaçlı kullanılan kimyasalların zehirlemesi; Yangındır.

Yıkım Çalışmalarında Karşılaşılan Riskler

Asbest içeren yapı malzemelerinin kullanımı, patlayıcı kullanımı, yüksekte, bina ve bina etrafında makine ve insan çalışması, binanın olağandışı yıkılma ve göçme gibi nedenlerle; tozuma, taş savrulması, gürültü, titreşim, insan ve makinenin yüksekten düşmesi, insan ve makine üzerine moloz ve taş düşmesi, makine veya insan üzerine bi- nanın çökmesi ve yıkılması, maddi hasar, hafif yaralanma, ağır yaralanma ve ölüm gibi riskler oluşabilmektedir.

Yıkım İşlemleri ile Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği

Bu Yönetmeliğin amacı; yıkım ve hafriyat faaliyetlerinin ve bu faaliyetler neticesinde ortaya çıkacak hafriyat toprağı ile inşaat ve yıkıntı atıklarının çevre ve insan sağlığına ve güvenliğine zarar vermeyecek şekilde yönetimine ve kontrolüne ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. 

Yapıların yıkımında; TS 13633 Yapıların Tam ve Kısmi Yıkımı İçin Uygulama Kuralları standardına ve Bakanlıkça yayımlanan uygulama kılavuzlarına göre;

a. Kontrollü patlatmalı yıkım tekniği,

b. Uzun erişimli yıkım makinesi ile yıkım tekniği,

c. Ekskavatörle yıkım tekniği,

d. Kat eksiltme suretiyle yıkım tekniği, ile teknolojik gelişmeye paralel olarak geliş- tirilecek başkaca teknikler uygulanabilir.

Seçici yıkımın amacı, yıkıntı atıklarının yeniden kullanılmasında ve geri kazanılmasında etkinliği ve verimliliği sağlamaktır.

İş Sağlığı ve Güvenlik Planı

Yıkım sırasında karşılaşılabilecek risklerin değerlendirilmesi, alınması gereken sağlık ve emniyet tedbirleri ile bunların uygulamasının anlatılması, aynı sahadaki farklı ekiplerin birbirileri ile sağlık ve güvenlik koordinasyonunun sağlanması için gerekli planların yer aldığı kısımdır. Bu planları yıkım işlerinden sorumlu işveren yahut proje sorumlusu hazırlamalı ve bütün içeriği yıkım ruhsatı ekine koymalıdır.

Yıkım çalışmalarında aşağıdaki hususlar dikkate alınmalıdır:

Yıkım çalışması öncesinde yıkımı yapılacak yapının içinde ve etrafındaki elektrik, su ve doğal gaz bağlantıları kesilerek, bina etrafında, güvenlik alanı oluşturularak gerekli tedbirler; Yıkım faaliyetleri, yürürlükte olan kanun, yönetmelik ve mevzuat hükümlerine uygun şekilde yürütülmesi; Çalışmalar KKD Yönetmeliği’ne uygun ekipmanlar ile yapı ve çevre koşulları dikkate alınarak uygun yöntemler kullanılarak, gerekli güvenlik önlem ve tedbirleri alınarak yapılması; Yıkım çalışmaları, yıkımı gerçekleştiren kurum/kuruluş tarafından görevlendirilen yetkili personelin kontrolünde planlanması ve yürütülmesi; Yıkım çalışması sırasında tozumanın engellenmesi ve oluşan inşaat yıkıntı atıkların alandan güvenli bir şekilde uzaklaştırılması için gerekli tedbirlerin alınması; Yıkım işlerinde, çalışacak personelin ‘CE’ markasına uygun standartta kişisel koruyucu ekipmanlar (KKD) ile çalışmasıdır.

Yüksek yapıların yıkımlarında kullanılmak üzere, özel olarak imal edilmiş uzun erişimli ve makaslı yıkım makinesi, üç hareketli bomu bulunan, 18 metreye kadar erişebilen, anons sistemine sahip, ezici çenesi, kesici ya da hidrolikli sisteme sahip paletli ekskavatör vasıtasıyla yapılan yıkım yöntemidir.

Yıkımı gerçekleştirilecek binanın herhangi bir cephesinden başlayarak, hidrolikli kırıcı donanımı veya demir donatıların kesilmesi için kesici ekipman kullanarak beton aksamın parçalanarak yıkılması tekniğidir. Bu yöntemde, yedi ton ve üzeri ağırlığa sahip lastik ya da paletli, iki hareketli bomu bulunan hidrolik mekanizmaya sahip ekskavatörler kullanılmaktadır.

Beton Delme, Kesme ile Yıkım Tekniği: Beton delme ve kesme ile yıkımı yapılan yapının üst kısmında, döşeme kenarlarından başlanarak, döşemeler, kirişler ve kolonların kesilmesiyle yapılmaktadır. Kesilen parçalarda delik açılarak çelik halat ve vinç yardımıyla alınması esasına dayanmaktadır.

Bu yıkım tekniğinde karşılaşılabilecek tehlike ve riskler; Tehlike: Bina çevresinde insan ve makine çalışması, yapının kendini tutamayarak yıkılması, çökme ve göçmedir. Risk: Tozuma, gürültü, makine üzerine binanın çökmesi ve yıkılması, insan üzerine binanın çökmesi ve yıkılması, yaralanma, can kaybıdır.