Durgunlukla Mücadelede Maliye Politikası

20. ve 21. Yüzyıllarda dünyada yaşanan başlıca durgunluklar şunlardır:
• 1929 Büyük Bunalımıyla başlayan ve 10 yıllık bir dönemi kapsayan küresel durgunluk (Kirli Otuzlar).
• 1979’da ABD’de FED Başkanı Paul Volcker’ın enflasyonla mücadeleyi ön plana almasıyla başlayan ve 3 yıl süren durgunluk (Volcker Durgunluğu).
• 1990’da Japonya’da hisse senedi ve gayrimenkul piyasalarının çöküşü ile başlayan ve yaklaşık 10 yıl devam eden durgunluk (Japonya’nın Kayıp On Yılı).
• 2007’de ABD’de, ipotekli konut kredilerinin geri döndürülememesi ile ABD finansal piyasalarında başlayıp dünyanın birçok ülkesine yayılan ve yaklaşık 2 yıl süren küresel durgunluk (Büyük Durgunluk).
• 2020 yılının mart ayında patlak veren COVID-19 pandemisinin tetiklediği ve bazı ülkelerde hala devam eden durgunluk (COVID-19 Durgunluğu)

Jim Stanford büyüme ve durgunluk için lunapark treni metaforunu kullanmaktadır. Ona göre serbest piyasa sisteminin işleyişi bir lunapark treninin işleyişi gibidir. Öyle ki ekonomi aynı bir lunapark treni gibi sürekli olarak çıkış ve inişler yaşamaktadır. Ekonominin durgunluğa girmesi lunapark treninin iniş aşamasına geçmesine benzetilebilir. Bir ekonomide durgunluğun çok ağır ve uzun sürmesi durumuna ise bunalım (depresyon) denilmektedir. Aynı metafordan hareket edersek, bunalım lunapark treninin indiği en derin nokta olmaktadır.

Bir ekonomide büyüme hızının sabit kalması ya da çok az artmasıdır.

Bir ekonomi durgunluk durumundan iki 3 aylık sürede (6 ayda) çıkıyorsa buna V tipi durgunluk, daha uzun sürede çıkıyorsa buna U tipi durgunluk denilmektedir.

Eğer bir ekonomi durgunluktan çıkarken yeniden durgunluğa girmişse bu duruma W tipi durgunluk veya çift dipli durgunluk denilmektedir.

Bir ekonomi durgunluğa girdikten sonra ekonominin toparlanması epey uzun zaman alıyorsa bu durgunluk tipine L tipi durgunluk adı verilmektedir. 

Ekonomide durgunluk şiddetli bir şekilde sürüyorsa uygulanacak en uygun politika mal ve hizmet alımına yönelik harcamaları hemen artırmak olacaktır. Bu harcamalar efektif talebi doğrudan doğruya etkileyen harcamalar olduğundan ekonomide transfer harcamalarına göre daha genişletici etkiler yaratacaktır.

Mal ve hizmet alımına yönelik harcamalar kendi içinde (a) cari harcamalar ve (b) yatırım harcamaları olarak iki gruba ayrılır.

Söz konusu durum, verginin ikame etkisi olarak ifade edilir.

Verginin gelir etkisi, bir bireyin ödediği verginin artması sonucunda çalışmaktan vazgeçerek boş
zaman talebini artırmasıdır.

Durgunluk dönemlerinde ekonomide dolaşımda olan para miktarı düşmekte ve ekonomik birimler yeni borçlanmaya başvurmak yerine var olan borçlarını ödemek istemektedirler. Ekonomide dolaşımda olan para miktarının düşüşü de toplam talepte ek bir azalış yaşanması anlamına gelmektedir. 

Bir ekonomide mal veya hizmetlere olan talebi geçici olarak artıran veya azaltan ani bir olaydır. Pozitif talep şoku toplam talebi artırırken ve negatif talep şoku ise toplam talebi azaltır. Bu durumlarda mal ve hizmet fiyatları etkilenir.

Bir ekonomide bir mal veya hizmetin ya da genel olarak malların ve hizmetlerin arzını artıran veya azaltan ani bir olaydır. Pozitif arz şoku mal ve hizmetlerin arzını artırırken ve negatif arz şoku ise mal ve hizmetlerin arzını azaltır. Arz şoku bir mal veya hizmetin denge fiyatını ya da genel fiyat düzeyini etkiler.

Efektif talepteki yetersizliği gidermenin en etkili yolu ise vergileri değiştirmeden kamu harcamalarında artış yapmaktır. Bu durumda oluşacak bütçe açığı özel harcamaların yetersizliğini telafi ederek toplam talebi canlandırmada ve böylece ekonomik genişlemeyi sağlamada başat rol oynayacaktır.

Durgunlukta yatırım miktarını artırmak için marjinal tasarruf eğilimi yüksek kesimlerin gelir vergisi
oranlarında indirim yapılması da düşünülebilir. Ancak durgunlukta esas sorun tasarruf yetersizliği değil, talep yetersizliği olduğundan bu durumda yatırım miktarı artmayacağı gibi durgunluğun şiddetinin artması söz konusu olabilir. 

Durgunlukla mücadelede hangi vergilerin seçileceği konusu oldukça önemlidir. Bu seçiş vergilerin toplam talebe ve ekonomik kararlara etkisine göre değerlendirilerek yapılmalıdır. Öncelikle konu bakımından geniş olan vergilerde indirim yapılması gerekmektedir. Böylece birçok kişi bu durumdan faydalanacak ve kullanılabilir gelirlerdeki artışla birlikte tüketim ve yatırım malları talebi artacaktır. Bu bağlamda, kişisel gelir vergisi ve servet vergisi gibi dolaysız vergiler durgunlukla mücadelede etkili vergiler olacaktır.

Durgunluğu yenebilmek için borçlanma toplam talebi azaltmadan ya da en az azaltacak şekilde yapılmalıdır

Devletin ticari bankalardan borçlanması hâlinde de (bu bankaların da atıl fonlarını devlete ödünç verecekleri varsayımı altında) ekonomide genişletici bir etki ortaya çıkacaktır. Ancak bu bankalar atıl
fonları kullanmak yerine mevduatları kullanarak devlete borç verdiklerinde bu durumun genişletici
etkisi daha az olur.

Devlet kişi ve firmalardan borçlanırsa bu durumun toplam talebe etkisi bu ajanların devlete ödünç verdikleri fonları hangi kaynaktan sağlayacaklarına bağlı olur. Söz konusu ajanlar bu fonları atıl tuttukları fonlardan sağlıyorlarsa toplam talep azalmayacaktır. Tam tersine devlet böylece bu fonları kullanarak ekonomiyi harekete geçirmiş olur. Fakat bu fonlar bu ajanların özel harcamalarını azaltarak karşılanıyorsa bu fonların devlet tarafından harcanması toplam talepte bir değişiklik yaratmayacak, sadece parayı harcayan taraf devlet olmuş olacaktır.

Durgunlukla mücadelede oluşan bütçe açığını finanse etmenin en etkili yolu merkez bankasından borçlanmaktır. Ancak bu durum durgunluğun ortadan kalktığı dönemlerde de sürdürülürse başta enflasyon olmak üzere çeşitli ekonomik istikrarsızlıkların yaşanması söz konusu olabilir.

Bu koşullarda devletin kısa vadeli borçlanmaya başvurması ekonomi açısından daha uygun olacaktır. Bir durgunluk döneminde ödünç verilebilir fon miktarı fazla olduğundan devletin kısa vadeli borçlanma olanağı daha fazla olmaktadır. Kısa vadeli borçların faizinin uzun vadeli borç faizine göre daha düşük olduğu da düşünülürse bu türden bir borçlanma daha avantajlı olmaktadır.

Transfer harcamaları ekonomide mal ve hizmet alımına yönelik kamu harcamalarına göre daha az genişletici bir etkiye sahiptir. Buna karşın transfer harcamalarından yararlanan kesimlerin marjinal tüketim eğiliminin 1 olması durumunda bu harcamaların ekonomi üzerindeki genişletici etkisi mal ve hizmet alımına yönelik kamu harcamalarının genişletici etkisine eşit olmuş olur.