MEDYA SOSYOLOJİSİ

Maddenin veya hizmetin üretimi için gerekli olan iletişim, neyin nasıl yapıldığını öğrenme ve yapmayı içeren ilişki ve iletişimleri anlatır. Örnek: “Ali, ekmeği tam 19 dakika sonra fırından çıkar” diyerek ekmeğin yapımı sırasında usta ile çırak arasında ekmek üretimi ile ilgili ilişki ve iletişim. Bu iletişim olmazsa üretim de olamaz. Bu tür iletişim neyin nasıl yapılacağıyla (üretim kültürüyle) ilişkilidir.

Tüm günlük maddi, siyasal, kültürel, ilişkisel, düşünsel, inançsal ve duygusal üretimlerin gerçekleşmesi aşağıdaki biçimlerden geçerek olur:

• Yüz yüze ikili veya küçük grup iletişimi: Üretim, dağıtım, satış, alış veriş sırasında ve tüm bunlarla ilgili olan yüzyüze ilişkilerdeki iletişimler.

• Teknolojiyle aracılanmış iletişim: Üretimde, dağıtımda, satışta ve alışverişte teknolojik araç kullanma, bu kullanma sırasında ve bu kullanmayla ilgili iletişimler.

• İnsan ile teknolojik araç iletişimi: Üretimden alışverişe kadar olan tüm safhalarda insanın teknolojik araç ile olan iletişimi ve bu kullanım hakkındaki iletişim. Araç ile olan iletişimi, örneğin, bilgisayar kullanarak bir mal siparişi vermesidir. Bu kullanım hakkındaki iletişim, örneğin, bilgisayar kullanarak alışveriş yapmanın kolaylığını ve faydalarını birilerine anlatmadır.

• Ekonomik sistemi oluşturan şirketlerde, aynı seviyedeki işçiler arası yatay ve farklı seviyedeki çalışanlar arasında dikey iletişimler: Kitlelerin çeşitli statüde çalışanlar olarak ekonomik üretimde, dağıtımda ve satışta yer alması; işsiz kalması; kitlelerin kendi içlerinde kendileri arasındaki yarışını sürdüren ve yarışı hakkındaki iletişimler.

• Aynı seviyedeki yönetici/menajer/müdür gibi hiyerarşik kadrodakiler arası iletişimler: Menajerler ve teknokratlar arası ekonomik sistem ve kendi ekonomik çıkarları için yürütülen rekabet iletişimi.

• İşçiler ile yönetenler arasında üretim kurallarına uyma ve görevini yapma biçimindeki sınıfsal dikey iletişim: Üretim ve egemenlik ilişkisi ve iletişimi.

• Özel sektördeki sermaye sahipleri arası ekonomik çıkarı sağlama faaliyetlerindeki iletişim (rekabet ve iletişimi) ve kapitalist sistemi koruma iletişimi (sınıfsal dayanışma ve iletişimi).

• Kamu ve özel sektördeki yöneticiler arası çıkar ilişkileri ve iletişimi.

• Özel sektördeki firma yönetici kadroları ile kapitalistler arasında hizmete dayanan dikey ilişkiler ve iletişimi.

Ulusal ekonomik sistemin belirleyici öğelerinin başında özel sektör ve bu sektörü oluşturan şirketler gelir. Şirket yapıları sermayeye kâr sağlamak için biçimlendirilmiştir. Bu yapının iletişimin doğası, kendi ekonomik amaçlarını gerçekleştirmesi için gerekli ve zorunlu olan üretim tarzı ve ilişkilerinin getirdiği ilişkilerin biçimine göre şekillenir. Bu ilişki ve iletişim biçimi, örneğin, neyin, ne kadar, nerede, ne zaman, nasıl ve ne tür bir emek gücü ve ne kadar para kullanarak üretileceği, ücret politikalarının ne olacağı ve kaynakların nasıl kullanılacağı hakkında verilen kararlar ve bu kararların yürütülmesiyle ilgilidir. Şirket egemenliğindeki pazarda bütün bunlar çalışan insan kitlelerine rağmen saptanırken insanların kendi geleceklerini ve kendi yaşam koşullarını kendilerinin belirleme olanakları ellerinden alınır. Şirket politikaları ve devlet bütçesi tartışmalarında, harcamaların nasıl ve nereye yapılacağının, faydaların nasıl bölüşüleceğinin saptanmasında, karar verenler genelin çıkarını temsil eden temsilciler değildir: Genelin çıkarı özel güçlerin çıkarından geçerek açıklanır. Bu açıklama iletişiminde, örneğin, şirketlerin ve devlet kurumlarının topluma katkıları, ekonomik gelişmeyle ilgili kaygıları ve çabaları sunulur.

Toplum yönetimi toplumsal yaşamın her alanını ve anını kapsar. Örnekler:

• Ulus içi siyasal düzen ve bu düzendeki iletişim çıkarları ve biçimleri,

• Serbest pazar ve özel mülkiyet yapısının desteklenmesi,

• Siyasal yapının yasalarda ve uygulamalarda pazar yapısına entegre oluşu,

• Kitle iletişimi ve eğitim gibi bilinç yönetimi sistemlerinin aynı pazar yapısının bilincini planlı şekilde işlemesi/yayması,

• Kalkınma ve ücret politikalarının sunum biçimleri,

• Özelleştirme ve deregülasyon gibi faaliyetlerin özgürlük, demokrasi ve ilerleme gibi ideolojik kavramlarla halka satılışı akla ilk gelen örneklerdir

Eğitim sistemi; özel, kamu ve ikisinin karışımı karma yapılar olmak üzere üçe ayrılır.

Eğitim sistemi ekonomik sistemin koşullarını yaratarak kapital birikim sürecine yardım eder. Okul, kapitalist pazar sistemine benzer biçimde tabakalaşmış iş gücü yetiştirir. Özel ve kamu eğitim sisteminin bürokratik yapısı, kapitalist firma sistem yapısının bir modelidir. Bu model gençleri firma düzeninin egemen çalışma biçimine alıştırır ki böylece gençler “hayata atıldıklarında” kolayca adapte olur, soruşturarak aykırı düşme gibi “psikolojik zorluklar” çekmez ve dengesizliğe düşmez. Not verme ve diplomayla başarı ölçüsü öğrencileri hiyerarşik bir dikey tabakalaşmaya oturtur. Bu tabakalaşma egemen düzenin yapısını taklit eder. Eğitim sisteminin sınavlarla elekten geçirerek seçme ve sıraya koyma faaliyetleri ile ekonomik yapı desteklenir. Öğrenciler, kopya çekerek, tembeller arası veya çalışkanlar arası dayanışma kurarak, düzenden faydalanarak, dalkavukluk yaparak, hocayı tavlayarak, not dilenerek ve diğer iletişim strateji ve taktikleriyle “sistemden kopardığı” ve koparacağı umuduyla “ne koparırsan kârdır” halkasına sarılırlar. Sarılır çünkü alternatif, işsizlik ve işsizlikle gelen üşüten, mahrum bırakan, açlık ve yoksulluk getiren sonuçlardır.

İletişimin kontrolü, insanın düşündüğünü söz, yazı, görüntü veya gösteri gibi yollarla ifade edebilme ve yayabilme olanaklarının, olasılıklarının, haklarının ve özgürlüklerinin ortadan kaldırılması, kısıtlanması ve çeşitli yollarla engellenmesidir.

Günümüz ülkelerinde büyük sermayelerin ve uluslararası şirketlerin egemenliğindeki iletişim yapısı aşağıdaki temel özellikleri gösterir:

• Teknolojik araçlar hızla dijitalleşmektedir.

• Son iletişim teknolojileriyle uluslararası seviyeden bireysel seviyeye kadar tüm iletişimler (ve yakında yüz yüze iletişimdeki konuşmalar bile) dinlenmekte; bunun sonucunda örneğin, gerektiğinde insansız uçaklarla hedefler vurulmaktadır.

• Aynı yapı içindeki parça ve yazılımdaki geçişsizlik şirketler arası anlaşmalarla ortadan kaldırılmaktadır (convergence, yöndeşme).

• Televizyon, radyo, bilgisayar ve cep telefonu gibi araçlar tek bir araç içinde toplanma yönünde gelişmektedir.

• Devletin yaptığı sosyal kontrol ortadan kaldırılmış (deregülasyon) ve kontrol özel şirketlerin eline geçmiştir.

• Ülkelerin köprüleri, yolları, uydu ve telekomünikasyonları dâhil tüm iletişim alt-yapıları ülke içindeki birkaç kişinin/ailenin hissedarlığında uluslararası şirketlerin eline geçmektedir.

• Dünyadaki ürünlerin yarısından fazlası ABD ve Japonya merkezli, uluslararası faaliyet gösteren 200 şirket tarafından üretilmektedir.

• Dev iletişim örgütleri çeşitli yollarla (dikey ve çoğunlukla yatay bütünleşmeyle) birleşmekte ve çok daha büyümektedir. Yatay bütünleşmeyle aynı sektörde veya farklı sektörlerde birleşmeler ve satın almalarla dev gruplar oluşturulur. Dikey bütünleşme ile aynı firma aynı iş kolunda üretimden dağıtıma ve sinemada olduğu gibi gösterime kadar tüm alanı kontrol eder. Bu kontrol yabancı şirket sahipliğiyle küreselleşir.

• Kamu yararı için örgütlenen iletişim yapıları ortadan kalkmaktadır

Pazarın tutulması ve yaygınlaşmasının ön koşullarından biri uzayın kontrol ve kullanımıdır. Uzay her tür amaç için gerekli ulaşım ve iletişim için önemli bir araçtır. Uzayın kullanımı, ekonomik çıkarlar ve bu çıkarları destekleyen siyasal mekanizmaların kurulması ve geliştirilmesine bağlı olarak gelir; uydu kullanımından, frekansların bölüşümünden “hava güvenlik sahalarının belirlenmesi,” korunması, sivil ve savaş amaçlı kullanılmasına ve coğrafik alanların nasıl kullanılacağına kadar değişir. Hava yolunun bölüşümü demek ulaşım (sivil ve askeri rotaların) ve iletişim (radyo frekanslarının bölüşülmesi) kullanımı ve sahipliği demektir.

Günümüzde, tüm kitle iletişimi alanında firmalara sahip olan dev medya grupları (media conglomerates) denildiğinde, küresel pazarda elde ettiği gelirler bazında 2009 yılında, en başta 157 milyar dolar ile General Electric ve 36.1 milyar dolar gelirle Walt Disney gelmektedir. Onu, sırasıyla Amerika, Avrupa ve Avustralya’da en önde gelen gazetelere de sahip olan News Corp. (30.4 milyar). Time Warner (25.8 milyar), VİACOM (13.6 milyar) ve CBS (13 milyar) takip etmektedir

Profesyonelleşme sadece bir teknolojiyi kullanmada (örneğin kamerayı çalıştırmada, haberi hazırlamada, makyajda, dizgide, mizanpajda) becerinin geliştirilmesi değildir. Yandaki kitap kapağı tasarımında olduğu gibi  sadece resmi çekmeyi bilmek değil, resimdeki içeriğin “nasıl doldurulacağını” bilmektir. Profesyonellik, bir işi yapma pratiğinde belli değerlerin benimsenmesi ve pratiği bu değerlerin çerçevesi içine uyacak bir şekilde yapmaktır. Kitle iletişiminde, ekonomik ve siyasal iletişimde profesyonellik demek, kitleleri ekonomik, kültürel ve siyasal pazar ideolojisine ve alışkanlıklarına hazırlamak ve biçimlendirmek ve bu biçimde tutup davranışa sevk etmek için geliştirilmiş içeriği doldurma, paketleme ve sunmada “tarz, yaklaşım, tecrübe” kazanma demektir. Günümüzde üniversitelerden istenen, bu tarzı, yaklaşımı ve deneyimi aktaracak öğretim üyelerinin yaygınlaşması ve bu tarzda biçimlenmiş öğrencilerin paketlenip hazır bir şekilde endüstriye verilmesidir. Dolayısıyla endüstriyel amaçlara bütünleşmiş medya profesyonelliğinin, aynı amaca odaklanmış akademisyen profesyonellerin eğitim pratikleriyle desteklenmesi istenmektedir ki bu da hızla gerçekleşmektedir.

Tüm günlük maddi, siyasal, kültürel, ilişkisel, düşünsel, inançsal ve duygusal üretimler belirli biçimlerde gerçekleşir. Bunlar:

Şirketler arası rekabet ve iş birliğinden geçerek yeniden üretim Özel Sektörde Maddi Üretim kapsamında değerlendirilebilir.

Kamu kitle iletişimiyle yapılan üretim çoğu kez iktidarların etkisinde olan bir yapıdır. Özel iletişim örgütleri her firma gibi kâr amaçlı kuruluşlardır. Özel iletişim örgütleri hem ekonomik amaca hem de siyasal ve ideolojik amaca hizmet ederler. Bu örgütler aynı zamanda kapitalistler arası pazar rekabetinin ve ideolojik strateji çekişmelerinin sık sık ifade edildiği yerdir. Kamu iletişim sistemi birçok özel ve devlet kurumu olan örgütlü yapılardan ve faaliyetlerden oluşur.

Kitle kültürü pazarında en gözde düşünceleri, ürünleri ve tüketimleri anlatır. Popüler kültür en çok alınıp satılan mal, düşünce ve ilişkidir. Popüler düşünce, pazar için işlevsel olduğu için popülerdir. Popüler kültür kullanım ve tüketim kültürüdür.

Teknolojik araç ve ekonomik örgütlenme biçimlerinin transferi, doğrudan ve ortak yatırımlar, kalkınma planları, yardım ve borç politikalarıyla gelen ve sürdürülen ekonomik kontrol; bu kontrolün kendi bilinci ve ideolojisinin yaratılması, ekonomik güçten ve bu gücün temsilcisi olan uluslararası örgütlerden geçerek sağlanan ekonomik kontrol ilişkilerine örnek teşkil ederken; savunma ve casusluk sistemleri kurma savaş teknolojileri satma yoluyla kurulan ilişkilerdendir.

Günümüz ülkelerinde büyük sermayelerin ve uluslararası şirketlerin egemenliğindeki iletişim yapısının temel özellikleri şunlardır:

Günümüzde ICT (enformasyon ve iletişim teknolojileri) şu yapıları içerir:

Endüstriyel medya örgütü modelinin ihracatı ve yayılmasında ve örgütsel yapının kontrolünde illaki ihraç edenin sahipliği gerekmez. Ortaklık olmadan da finansman ve “yardım” yapılır. Sömürgecilerin eski sömürgelerinin medya sistemlerini donatması buna en açık bir örnektir. BBC (İngiltere) ve ORTF (Fransa) eski sömürgelerinde medya sistemlerini kurmada büyük ölçüde “yardımcıydılar.” Teknoloji transferinde çok nadiren “tercihler” objektif toplumsal çıkar ve gelişme kıstaslarına göre yapılır. Teknoloji transferi siyasal ve ekonomik politikaların ve bunların ardındaki özel çıkarların çerçevesi içinde yapılır. Bu özel çıkarlar genel çıkar olarak sunulur.

Dünya pazarında iletişim ürünlerinin akışının ideolojik/kültürel ve ekonomik yanları vardır. İdeolojik yan ekonomik yanı desteklemek, tüketicileri pazara alıştırmak ve bütünleştirmek için görev görür.

Uluslararası ilişkilerde sadece maddi yapılar ve ürünler değil, aynı zamanda profesyonel iş yapış biçimleri, iletişimin konuları, içeriğin nasıl doldurulacağı, nelerin öne çıkarılıp nelerin bir kenara itileceği, ürün biçimleri ve ilişki biçimleri de transfer edilir.