Türkiye’de Medya

20 Kasım 1828’de Kahire’de yarısı Arapça yarısı Türkçe ilk yerli gazete olan Vekayi-i Mısriye yayına başladı.

Bizdeki resmi basın, örnek alınan Avrupa basınının tersine bir yol izlese de bazı toplumsal dinamikleri harekete geçirebilmiştir. Bu toplumsal dinamikler şu şekilde özetlenebilir: • Toplumsal değişme gerekliliğini ortaya çıkartmıştır. • Laikleşme yolunda ilk adımlar atılmıştır. İslam artık diğer dinlerle eşit koşullarda yaşaması istenmekle yetinilen bir inanç şekline bürünmüştür. • Merkeziyetçiliğin pekiştirilmesi mümkün olmuştur. Osmanlı, yerel yönetimlere belirli ölçüde özerklik tanıyarak ve bunu gazetelere yansıtarak, merkeze bağlılığı artırmaya çalışmıştır. • Avrupa merkezli bir dünya görüşü benimsenmiştir. Dış haberlerde Avrupaya önem verilmiş buradaki emperyalizm övgü kazanmıştır. • Dinamik kamuoyuna doğru ilk adım atılmıştır. Her soruna dini çerçevede sorun bulmak yerine bunu dışarıda tutan açık tartışmalara girilmesi dinamik kamuoyu için ilk adımı oluşturmaktadır. • Mesajların daha geniş kitlelere yansıtılmak istenmesi dilde sadeleşmeyi beraberinde getirmiştir. • Batı kaynaklı sözcük ve kavramların yaygınlaşması sözkonusu olmuştur. • Türkçe ve Arapçanın yanyana kullanılması dile bağlı ulusçuluğu körüklemiştir. • İlk gazeteler haber vermekten çok eğitim aracı görevini üstlenmiştir.

Önceliğin gazeteye geçmesi, yeni kültürlerin belirlenmesinde bir olayın öncesiyle ve sonrasıyla ilişkilendirilerek değerlendirilmesi yaklaşımının gazetelerde sıklıkla kullanılmasına yol açtı.

Osmanlı Devleti’nde basım ve basımevi işlerini düzenleyen ilk nizamname Matbaa Nizamnamesi’dir.

1857 yılında çıkarılan nizamnamede şu kurallar mevcuttu: İstanbul’da matbaa açmak isteyenler sadrazamlık ve Maarif Meclisi tarafından sakıncalı görülmez ise bunu yapabileceklerdi. Yabancı uyruklular ise Hariciye Nezareti’nden izin ve ruhsat almak durumunda idi.

1862 yılında da Eğitim Bakanlığı’na bağlı Matbuat Müdürlüğü kuruldu ve devlet matbaasının düzenli çalışmasını sağlamak ve Takvim-i Vekayi’nin müsveddelerini incelemek bu müdürlüğün görevi oldu.

1864’de ilk basın yasası diyebileceğimiz Matbuat Nizamnamesi çıkarıldı. Fransız basın yasasından çevrilen bu yasa siyasal gazete çıkarmak için ruhsat zorunluluğu getiriyor, basın suçları ve bunlara verilecek cezaları belirliyor hapis, para cezası hatta kapatma cezalarını içeriyordu.

İlk Türk gazetecileri olarak Vekayi-i Mısriye’de, Vakayi Muharriri Aziz, Sami, Hoca Nasri, Kâşif, Derviş Ahmet Efendiler ve düzeltmen Sait Efendi sayılabilir. Takvim-i Vekayi’de ise Vekayihane Nazırı Mehmet Esat Efendi ve ardından Numan Mahir, Akif Beyler, Recai, Ahmet Nazif, Esat Saffet Efendiler, düzeltmen olarak Karesizade Cemalettin Efendi sayılabilir.

İlk Türkçe gazete Takvim-i Vekayi’nin yayınlanması ve devlet yönetiminde yenilik ve düzeltimlere gidilmesi yolunda büyük çaba harcayan ve önemli adımları gerçekleştiren kişi II. Mahmud’dur.

Gazetenin çıkışından beş gün önce yayımlanan mukaddimede (önsöz) gazetenin amaçları şöyle dile getirilmiştir: • Bütün Osmanlı vatandaşlarının yurt içinde ve dünyada olanları öğrenmesi, yabancıların da Osmanlı görüşünü öğrenmesi, • Yanlış haber yayımlanmasını engelleyerek iç huzurun bozulmasını önlemek, • Fen, sanat, sanayi ve ticarete dair bilgilerin yaygınlaştırılıp halkın yararına sunulması • Devlet icraatının herkesçe bilinip buna uyulması sayesinde devlette birliğin sağlanması.

Takvim-i Vekayi, iç haberler (umur-ı dahiliye), dış haberler (umur-ı hariciye), askeri işler (mevaddı askeriye), bilimler (fünun) atanmalar (Tevcihat-ı ilmiye), ticaret ve fiyatlar (ticaret ve es’ar) olmak üzere altı bölümden oluştu.

İlk özel gazete Tercüman-ı Ahval 21 Ekim 1860’da yayınlanmıştır. Kurucusu Agâh Efendi’dir.

Tercüman-ı Ahval gazetesinin diğer gazetelerden görünümü farklıydı. Başlıklar göze çarpardı ve her birinin klişesi mevcuttu. Haber ve diğer yazılar göze batacak şekilde düzenlenmişti. İç ve dış haberler genel başlıklar altında toplanmıştı ve ülkelere ayrılarak verilmekteydi.

Tasvir-i Efkâr gazetesi Şinasi tarafından 27 Haziran 1862’de yayımlanmaya başladı ve Şinasi iki buçuk yıl kadar gazeteyi yönetti.

Şinasi’nin Türk matbaacılığına büyük katkıları oldu. Örne- ğin Arap harflerinin kimi yerde ayrı, kimi yerde bitişik yazılması nedeniyle yaklaşık beşyüzü bulan dizgi parçalarını ve bundan ileri gelen sorunları, parça sayısını 112’ye indirerek büyük ölçüde önledi. Harflerin şekillerini belirleyip kalıp hazırlattı ve yeni harfler döktürdü. Tasvir-i Efkâr gazetesinden sonrasındaki on yıl içinde açılan matbaa sayısı 150’yi buldu. Basımcılığın gelişiminde önemli yol katedildi.

1867’de Muhbir gazetesi yayınlanmaya başladı. Yazarların başlıcaları Ali Suavi ve Ziya Bey idi. Hükümet politikasını sert dille eleştirebilen bir gazeteydi.

Basiret gazetesi 1870’de Basiretçi Ali Efendi tarafından yayınlanmaya başladı. Fransa ve Prusya arasındaki savaşta Almanlara destek çıktı. Tirajı 10 bine kadar yükseldi. Sonradan Ahmet Mithat da yazarları arasına katıldı. Bu gazetenin İstanbul’da en ileri teknolojiye sahip olduğu belirtilmektedir.

Ayine-i Vatan gazetesi Mehmet Arif tarafından 1867’de çıkarıldı ve ilk resimli gazete olması ile ün kazandı.

Türkçe basında ilk karikatürler “İstanbul” gazetesinde yayınlandı.

Terakki, Ali Raşit ve Filip Efendilerin gazetesidir ve 1869’da yayınlandı. Dönemin tanınmış yazarlarını bir araya toplayan gazete dilde yalınlaşmayı savundu. İlk kez kadın ve mizah ekleri vermesi ile özellik kazandı. Bu gazetede kadınların hayata atılması ve çalışması gerektiği savunuldu.

1869 yılında Sıtkı Efendi tarafından çıkarılan Mümeyyiz gazetesi ilk olarak çocuklar için özel sayı çıkaran gazetedir. Her sayısı ayrı bir renkte çıkarı- lan, çocuk terbiyesine önem veren, eğitici ve öğretici, nitelikte olan bu özel sayı ilk çocuk ve eğitim gazetesi olarak tarihe geçti.

Diyojen, 1870’de çıkan ilk Türkçe mizah dergisidir. Sahibi Teodor Kasap baş yazarı ise Âli Bey’dir. 1873’de Kararname-i Âli uyarınca kapatıldı. Dergideki ilk karikatür 23 Kasım 1871 tarihli 74. sayıda yer aldı. Türk basın tarihinde mizah genellikle Diyojen ile başlatılmaktadır.

10 Ekim 1874’te yayımlanan Musavver Medeniyet gazetesi ilk kez fotoğraf basmış olması nedeniyle tarihi bir önem taşımaktadır.

Türk gazeteciliğinin ilk dönemi olarak nitelendirilen dönem, resmi nitelikteki Takvim-i Vekayi, yarı resmi nitelikteki Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval ve Tasviri Efkar’ın yayınlandığı dönem olarak anılır.

İlk siyasi makaleleri sütunlarına koyan, kendinden öncekilere göre bir gazete niteliğine bürünen ve fikir gazeteciliği çığırını açan Tercüman-ı Ahval’dir.

Mahmut Nedim Paşa tarafından 11 Mayıs 1876’da çıkarılan bir kararname ile gazetelere ilk resmi sansür uygulaması başlatıldı (Sansür Hakkında Âli Kararname).

Sabah gazetesi baş yazarı Şemseddin Sami’de ilk gün sansürlenen yazı- ların yerini boş bırakarak yayınladı ve Sabah gazetesi sansür edilen yazıların yerini beyaz bırakarak, bu yayınlama usülünü ilk kez bularak uygulayan gazete oldu.

İlk matbaa kurulmadan önce baskı, şimşir üzerine oyularak hazırlanan klişeler (kalıp) yolu ile gerçekleştiriliyordu.

Bu dönemde basının halk kitleleri üzerinde etkisi arttı. Dönemin padişahı Abdülaziz birçok aydını sürgüne gönderse de bu onun 30 Mayıs 1876’da tahttan indirilmesine engel olamadı. Yerine V. Murat geçti. Akli dengesi bozuk olarak nitelendirilen V. Murat’ın yerine, bir anayasa ve milletvekilleri meclisinin kurulmasına söz veren II. Abdülhamit (31 Ağustos 1876) hükümdar oldu. Kanuni Esasi olarak bilinen ilk anayasa 23 Aralık 1876’da ilan edildi. Kısa bir özgürlük dönemi olarak nitelendirilebilecek bu dönemde, basın yine kısıtlamalar içinde kaldı. 2 Mayıs 1877 yılında bir matbuat kanunu çıkarıldı. Bu kanuna göre gazete çıkarmak için hükümetten izin alınması, hükümete ve ilgililere cevap ve düzeltme hakkı tanınması, Mebusan Meclisi’ndeki tartışmaların yanlış anlam ve yorumlara yol açacak şekilde yayınlanması, devletin güvenliğini sarsan bir suçun işlenmesini kış- kırtan gazetelerin kapatılması, padişaha ve kurulu düzene dokunacak yazılar, yayın yapan gazetelerin kapatılması olası hale geliyordu. Sonrasında II. Abdülhamit halkın parlemento hayatı için hazır olmadığını, anayasanın şeriata uygun olmadığını öne sürerek 14 Şubat 1878’de Mebusan Meclisi’ni kapattı. Dolayısıyla Birinci Meşrutiyet Dönemi biterek İstibdat Dönemi olarak bilinen ve mutlakiyet rejiminin 1908’e kadar hü- küm sürdüğü dönem başladı. İlk sansür Abdülhamit yönetiminde Kanun-i Esasi kalkan edilerek çıkartılan 1877 tarihli Sıkı- yönetim Kararnamesi’nin uygulanmasıyla başladı. Önce siyasi yayın yapan gazeteler ardından tümü bu sansürden nasibini aldı. Beyaz kâğıt, baskı makinesi, mürekkep hatta kalem bile zararlı addedildi. 1885 ve 1895 tarihli matbaalar nizamnameleriyle, önce sadece kitaplarla basılı evrakı kapsayan sansür şiddeti, basılacak herşeyi denetim altına aldı. Hatta kanunsuz işlemler başladı ve bu uygulama bir çeşit terör durumuna geldi. İstibdat döneminde yalnız gazetelerle yetinilmedi, kitaplara karşı da amansız bir savaş açıldı. Bu dönemde hükümetin en büyük düşmanı haline gelen kitaplar yakılarak yok edildi.

İkdam, Ahmet Cevdet Oran tarafından 5 Temmuz 1894’de kuruldu. Türkçülük akımına öncülük ederek “Siyasi Türk Gazetesi” olarak kendini niteledi. Sabah gazetesi ile de rekabete giren bu gazete ilk rotatifi (dönerbasar) getirten gazete olarak da önem kazanmaktadır.

Gazete dilinin sadeleşmesi için uğraşanların başında Ahmed Mithad Efendi gelmektedir

23 Aralık 1876 tarihinde kabul edilen Kanun-ı Esasi, ilk anayasamız olarak tarihteki yerini almış ve siyasi hayatta ilk defa anayasa ile kurulan parlamentolu bir dönem başlamıştır.

Meşrutiyetin ilk günlerinden itibaren İstanbul basının temsil eden belli başlı gazeteler şunlardır: İkdam, Sabah, Tercüman-ı Hakikat, Saadet. Ayrıca bu dönemde Mizah gazeteleri de yeniden çıkmaya başladı: Boşboğaz, Elüfürük, Karagöz, Kalem, Davul, Şaka, Yuha, Eşek, Laklak, Hacivat, Cingöz, Zevzek, Curcuna, El Malum.

II. Meşrutiyet döneminin önemli bir özelliği sol basının bu dönemde doğmuş olmasıdır. Avrupa’da gelişen işçi ve sosyalizm olayları gazetelere yansıdı. Sol gazetelerde genellikle işçi sınıfın haklarından söz edildi.

Millî mücadeleyi destekleyen gazetelerin başlı- caları, İleri, Yenigün, Akşam ve Vakit gazeteleri idi. Bu gazetelerde Anadolu kurtuluş cephesi ile ilgili haberler ve Mustafa Kemal’in halka duyurulmasını istediği haberler yayınlanıyordu.

Ses, İzmire Doğru, Doğru Söz, Yeni Adana, Açıksöz, Babalık gibi gazeteler Anadolu illerinde milli mücadeleye destek veren gazetelerdir.

Millî mücadeleye karşı olan gazeteler ise, İstanbul, Alemdar ve Peyam-ı Sabah gazeteleridir. İrşad, Ferda gibi gazeteler de Anadolu illerinde milli mücadele karşıtı yayın yapan gazetelerdir.

Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcından itibaren basına çok büyük önem verdi. Ona göre Türk basınının başlıca ilkeleri şunlar olmalıydı: Dünya kamuoyunun hak ve adaletten yana olduğunu belirterek pan-turanizm ve panislamizm propagandalarından sakındırarak, Asyadaki Müslümanların kendi hudut ve milliyetlerini savunmak, Avrupa’daki emperyalizme karşı olmak, Wilson ilkelerini her milletin haklarını savunmak için esas almak, Anadolu ve Rumeli’nin ulusal varlığını korumaya azimli olduğunu ispat etmek, din konusunda islam lehinde bir dil kullanmak, Avrupa devletlerinin hiçbiri hakkında atıp tutmak gibi yollara başvurmamak vs.

İrade-i Milliye, 14 Eylül 1919’da yayına başlamıştır. Sorumlu müdürü Selahattin Ulusalerk, yazıişleri müdürü Mazhar Müfit Kansu’nun yaptığı gazete Kurtuluş Savaşı’nın ilk gazetesi olma unvanına sahiptir.

Mustafa Kemal Paşa 10 Ocak 1920’de Ankara’ya geldiğinde Hakimiyet-i Milliye gazetesini kurdurdu. Yazıişleri müdürü Recep Zühtü idi. Gazete ulusal kurtuluş hareketinin sözcüsü olması bakımından Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yarı resmi yayın organı sayıldı.

Halkın en doğru haberlerle aydınlatılması için 8 Nisan 1920’de bir genelge ile Anadolu Ajansı kuruldu.

1925 yılında, basınının Doğu’daki ayaklanmaları seslendirmesi nedeniyle, Takrir-i Sükûn Yasası çıkartıldı (huzuru ve barışı sağlama yasası). Hükü- mete olağanüstü yetkiler veren bu yasa basın özgürlüğünü kısıtladı. Yasanın çıktığı gün İstanbulda altı gazete kapatıldı; Tevhidi Efkâr, Son Telgraf, İstiklal, Sebilürreşat, Aydınlık, Orak Çekiç. Ardından Tanin ve Vatan ve bazı Anadolu illeri gazeteleri.

Dönemin medyayı ilgilendiren en önemli değişikliği, 1928 yılında üç ay gibi kısa bir sürede Arap harflerinden Latin harflerine geçilmesidir. Latin harfi okuyanlarının azlığı nedeniyle gazete tirajları önemli ölçüde düştü. Hatta gazeteler ancak devletin kâğıda sağladığı teşvik yardımı ve resmi ilanlar sayesinde yaşabildikleri bir döneme girdiler. Bu dönemde yazılı basın dışında iletişim sağlayacak başka bir mekanizma bulunmaması nedeniyle devlet denetimi kendini hissettirdi.

1927’nin Mayıs ayında İstanbul Radyosu yayına başladı. Henüz kimsede radyo alıcısı bulunmadığından, postane binasının kapısının üzerine yerleştirilen hoparlör yardımıyla her akşam yayın yapılmaya başlandı.

1950’lerde demokrat parti döneminde yürürlüğe giren Basın Kanunu bugün birtakım değişikliklerle hala yürürlükte olan kanundur. 1950 kanunu liberal bir kanundur. Hükümetin basın üzerindeki denetimini büyük oranda kaldırmıştır. Gazete veya dergi çıkarmak için bir bildiri vermek yeterlidir. Basın davaları özel mahkemelere verilmiştir. Cevap hakkı yeniden düzenlenmiş, cevap ve düzeltme yazılarının anlamsız ve gülünç olmaması için mahkemelere bazı yetkiler tanınmıştır. Gazete sahipleri hukuki ve mali sorumluluğun dışında cezai sorumluluktan kurtuldu. Ayrıca 1952 yılında çıkarılan Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştırılanlar Arasında Münasebetleri Düzenleyen Kanunla gazetecilerin, sendika kurma, sosyal sigortalardan yararlanma, işverenin yazılı iş anlaşması yapma zorunluluğu, kıdem tazminatı, askerlikte ücret ödeme ve haftalık tatil ve izinler vb. konularda hakları düzenlendi.

Türkiye’de televizyon yayınları girişimi ilk kez İstanbul Teknik Üniversitesi tarafından 9 Temmuz 1952 günü başlatıldı ancak TRT’nin kurulmasıyla izlenme gücünü yitirdi (1972’ye kadar yayını devam etti).

TRT (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu) kamu yayıncılığı yapmak üzere 1 Mayıs 1964 yılında çıkan TRT Yasası ile kuruldu. 31 Ocak 1968’de, TRT1 Türkiye’de ilk televizyon kanalı olarak deneme yayınlarına başladı.

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, Sedat Simavi, Sadun Galip Savcı, Cihat Baban, Hayri Alpar ve Sait Kesler tarafından 10 Haziran 1946‘da kurulmuştur.

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin amacı gazete, dergi, radyo ve televizyon gibi yazılı, işitsel, görsel ve elektronik iletişim alanlarını kapsayan gazetecilik mesleğini; mesleğin geleneklerini, ahlak ilkelerini korumak; herkesin bilgi edinme, gerçekleri öğrenme hakkının bir aracı olan iletişim ve düşünce özgürlüğünü sağlamak, gazetecileri meslekleri içinde maddi ve manevi yönleriyle ilerletmek ve yüceltmek şeklinde özetlenebilir.

Ülkemizde Basın Şeref Divanı (1967) adıyla kurulan, basının özdenetimi denemesinden sonra oluşturulan ikinci özdenetim kuruluşu faaliyetini sürdürmekte olan Basın Konseyi’dir.

Okur temsilciliği, kamu yönetiminde akla gelebilecek her tür kurum ve kuruluşun veya onların mensuplarının tasarruflarından şikayetçi gerçek veya tüzel kişilerin başvurularını kabul ederek soruşturma yapma, düzeltici işlem önerme ve rapor hazırlama yetkisine sahip bağımsız kişi ya da kuruldur.

Ülkemizde kurulan ilk sendikalardan biri olan Türkiye Gazeteciler Sendikası, gazetecileri sendikal bir kuruluş çatısı altında toplamayı amaçlayan 20 gazeteci tarafından 10 Temmuz 1952’de İstanbul Gazeteciler Sendikası adı ile kurulmuştur.