ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 13

İlk Türkçe döneminde Türk dili, Ana Altaycadan ayrılmış ve bağımsız bir dil olarak gelişmeye başlamıştır. Bu dönem, Çuvaşça dahil bütün Türk dillerinin ata dönemidir. Dolayısıyla sorunun doğru cevabı D şıkkındadır.

Köktürk Kağanlığı’nın batıya bağlı diğer kısmında ise İştemi’nin ölümünden (576) sonra onun yerine oğlu Tardu geçti. Tardu hakkındaki bilgiler, ancak 581 yılından sonradır. Doğru cevap E şıkkındadır.

731 yılının ilkbaharında Köl Tigin vefat eder ve yapılan pek çok savaşta ordununkumandasında büyük yararlıklar gösteren Költigin’in ölümüyle ağabeyi Bilge Kağan yalnız kalır. Köl Tigin’in Bilge Kağan tarafından düzenlenen cenaze törenine Köktürklerin komşularının tamamı katılır. 732’de Bilge Kağan külliyede Köl Tigin adına hazırlanan yazıtı diktirir. Doğru cevap D şıkkındadır.

İpek ticareti konusunda 568’de Bizans’a heyet gönderilir. Bu heyetin başında bulunan Sogd lider Maniakh bulunmaktadır. 568 yılı sonunda İstanbul’a ulaşan ve İmparator II. İustinianos’a Türk hakanının “İskit harfleri” ile yazılmış mektubunu sunanr. Doğru cevap E şıkkındadır.

Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardadır. Söz konusu dönem için birinci derece kaynak olan Çin kaynaklarındaki bilgilere göre, Köktürklerin lideri Bumın Kağan (Çince kaynaklarda Tu-mın veya T’umen)’dır. Bumın Kağan’ın siyasi bir güç olarak ortaya çıkışından birkaç yıl sonra Çin ile resmî ilişkilere girdiği anlaşılmaktadır. Bumın Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. Bumın Kağan’ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam olarak bağımsızlığına kavuşmuş olur. Yeni kurulan devletin batı kısımlarının idaresi, Bumın tarafından kardeşi İştemi’ye verilir. Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Doğu cevap C şıkkındadır.

Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları 552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar bundan, Bumın’ın devletin kuruluşundan hemen sonra öldüğü sonucunu çıkartmaktadır. Bumın’ın ölümünden sonra yerine sadece birkaç ay hükümdarlık yapan oğlu Kara (Guo-lo) Kağan geçer. Kara Kağan’ın Köktürkler hastalanarak ölmesi üzerine Köktürk tahtına, vasiyeti gereği kardeşi Muhan Kağan (553-572) oturur. Bumın Kağan’ın kardeşi İştemi ise 576 yılına kadar merkeze bağlı olarak yabgu unvanı ile devletin batı kısmını idare etti. İştemi’nin bütün faaliyetleri doğudaki kağanlık adına idi. Bu bize, Türk devletlerinin baştan beri yönetim olarak ikiye bölündüğünü göstermektedir. Merkezleşen doğu kısmının batı kısmına karşı üstünlüğü vardı. Doğuyu Bumın’ın oğlu Muhan, batıyı ise Bumın’ın kardeşi İştemi (552-576) yirmi yıldan fazla süre yönetti. Muhan Kağan döneminde kendisinin idare ettiği devlet, diğer devletlerin hepsinden büyük ve kuvvetli olmuştur. Yapılan fetihlerle Köktürk Kağanlığı’nın sınırları, güneyde Çin Seddi’nden kuzeyde Buz Denizi’ne, doğuda Kore’den batıda Karadeniz’e kadar uzanmış, Orta Asya’yı bir uçtan bir uca kaplamıştı. Doğru cevap E şıkkındadır.

Köl Tigin Yazıtı ve Bige Kağan yazıtından alınan metnin bir bölümünün bugünkü Türkçe'ye çevirisinde; "Ordular sevk ederek dört taraftaki halkı hep bağımlı kılmış" biçiminde yer almaktadır. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Çin kaynaklarından, Köktürkleinr Bumim kağan'ın siyasi bir güç olarak ortaya çıkışından önce Avarla bağlı oldukları öğrenilmektedir. Bu nedenle Sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

Doğu Köktürk Kağanlığı, kişisel çekişmeler sebebiyle 630 yılında, Batı Köktürk Kağanlığı Çin'in işgal etmesiyle 659 yılında yıkılmıştır. Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

II. Köktürk Kağanlığı, görkeminin doruğundayken, Bilge Kağan'ın 734 yılında zehirlenerek öldürülmesinden sonraki on yıl içinde sarsılmış, Basmıl, Karluk ve Uygurlar arasında başlayan iktidar mücedelelerini Uygurların kazanarak son Köktürk Kağanı'nın başını Çinlilere sunmalarıyla 745 yılında yıkılmıştır. Doğru cevap C şıkkıdır.

540'lı yıllarda tarih sahnesine çıkan Köktürklerin, Çin kaynaklarına göre bu tarihteki liderleri Bumin Kağan'dır. Bumin kağan, Çin'deki Batı Wei hükümdarının kızı ile evlenerek Çinlilerle ittifak oluşturur ve 552 yılında gerçekleştirdiği ani bir baskınla bağımlı oldukları Avarları mağlup ederek Köktürk Devleti'ni kurar. Doğru cevap B şıkkıdır.

Kaynaklar, Türk adının ilk kez coğrafyacı Pomponius Mela'nın kaleme aldığı De situ orbis (Dünyanın Tasviri) adlı eserinde zikredilmiş olabileceğini belirtmektedir. Sorunun doğru cevabı B şıkkıdır.

Orhun Yazıtları ilkin ,Bilge Kağan tarafından kardeşi Költigin adına dikilmiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türk-Runik yazısının ne zaman düzenlendiği ve hangi tarihten itibaren kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Öte yandan II. Köktürk Kağanlığı döneminde gerçekleştirilen Orhon yazıtları Türk-Runik yazısıyla yazılmış ve Költigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilmişlerdir. Doğru cevap B şıkkıdır.

I. Köktürk Kağanlığı'nın yıkılışının ardından Çin egemenliğinde geçen elli yıllık sürede Türkler, Çin'in kuzey sınırlarına yerleşmişlerdi. Doğu Köktürklerinin son hükümdarının soyundan gelen Kutlug, 681 yılında yanındaki birkaç kişi ile Çin Seddi dışında kalan Yin-Şan dağlarına kaçar ve Türk boylarının kendisine katılmasıyla 679 yılından beri sürdürülen bağımsızlık mücadelesini 682 yılında kazanarak II. Köktürk Kağanlığı'nı kurar. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bilge Kağan dönemini anlatan Orhon yazıtları KT D29-30'da; Bilge Kağan'ın, "Bunca çalışıp çabalayıp kardeşim Költigin kendisi öylece vefat etti" biçiminde kullandığı ifade Bilge Kağan ile Költigin'in kardeş olduklarını gösterir. Doğru cevap A şıkkıdır.

I. Köktürk Kağanlığı'nı 552 yılına kuran Bumin Kağan, 553 yılında vefat edince yerine geçen kardeşi Muhan Kağan (553-572) 19 yıl başta kalmıştır. Kendisinden sonra kağan olanların hükümdarlık süreleri daha kısadır. 583 yılında Alpa Kağan Köktürk Kağanlığı'nı doğu ve batı olarak ikiye ayırmış, Doğu Köktürk kağanlığı 630 yılında kişisel çekişmeler sonucu yıkılmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Bilge Kağan yazıtının büyük bölümü Köl Tigin yazıtıyla aynıdır. Çok az bir kısım Köl Tigin’in ölümünden sonraki olaylar için ayrılmıştır. Talat Tekin’e göre bu kısımlar Bilge Kağan’ın oğlu Tenri Tigin’e aittir. Her iki yazıt da dört yüzlü tek parça taş olup kaplumbağa kaide üzerine oturtulmuştur. Yazıtların batı yüzleri Çincedir.

C şıkkı hariç, tüm şıklarda belirtilenlere Orhon alfabesinin özelliklerindenidr. Soruluş biçimine göre sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.

ok; ay; eb; at; er, Köktürk yazısının tartışmasız beş resim işaretine sahiptir. Sadece A şıkkı bu bu beşli içereisinde yer almadığından sorunun soruluş biçimine göre doğru cevap A şıkkıdır.