ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI - Deneme Sınavı - 22

Bema; sadece din adamlarının girebildiği, naostan levhalar aracılığı ayrılmış, naos seviyesinden biraz daha yüksek döşemesi olan altar odası.

c. Kubbeli Bazilika: Örtü sistemi kubbe olan bazilikalardır. Bu yapılarda orta nefin orta bölümü kubbe ile örtülüdür. Bizans mimarisinde imparator Iustinianus (İ. S. 527-565) döneminde kubbe ön plana çıkmıştır. Bilinen en erken tarihli kubbeli bazilika Konstantinopolis’teki Hagios Polyeuktos’dur. Anadolu’da bilinen en iyi örnekleri; Alahan Doğu Bazilikası, Demre Aziz Nikoalos Kilisesi’dir. Başkent Konstantinopolis’te ise, Hagia Sophia (Şekil 1.4) ve Hagia Eirene Kilisesi’dir.

Bir dini yapı (kilise ya da mezar yapısı da olabilir) içten ve dışarıdan haç planını yansıtıyorsa buna, serbest haç planlı yapı denir. Kaynağı transeptli bazilikalar olan bu tip, Latin Haçı Planlı ve Yunan Haçı Planlı olmak üzere iki başlık altında incelenebilir

Başkent Konstantinopolis’in (İstanbul) antik bir kentten 4. ve 5. yüzyıllarda çok büyük boyutlu bir metropolise dönüşmesiyse kendine özgü bir özellik taşımaktadır. İmparator Konstantinos’un, 330 yılında açılışını törenlerle kutladığı Konstantinopolis’ten günümüze, çok az kalıntı gelmişse de biz, yine de bu kent hakkında yaklaşık bir fikir sahibi olabiliriz.

Bunlar Geç Antik Çağ’dan beri, Blakhernai Mevkii’ndeki küçük eklentiler dışında, kenti 1000 yıl, yani 1453 yılında Osmanlı fethine kadar koruyabilmiştir. Duvarlar hendek, ön duvar ve asıl duvar olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

Saraylar da özel saraylar ve imparator sarayları olmak üzere iki biçimde karşımıza çıkarlar.

Konstantinopolis’te İmparator Valens’in (364-378) yaptırdığı sukemeri önemli bir örnektir. Türk devrinde Bozdoğan Kemeri olarak adlandırılan eser, bugün Atatürk Bulvarı üzerinde uzanmaktadır.

İkona: etimolojik olarak Yunanca eiko fiilinden türetilen, ‘tasvir, suret’ anlamına gelen ikona, boya ile ahşap panel üzerine yapılan ve ibadet amacı da taşıyan dini konulu resimlerdir.

Sürekli savaşlarla yıpranan askeri düzenin ve devlet idaresinin iyileştirilmesi için 7. yüzyılda Thema Teşkilatı kurulmuştur. Roma İmparatoru Diocletianus (284-305) döneminden itibaren kullanılan bu sistemde 7. yüzyıldan önce Opsikion, Anatolikon, Armeniakon ve Kibyrrhaiotai olmak üzere dört thema vardı.

Bizans İmparatorluğu yönetimi, 8. yüzyıl başında Heraklios Hanedanlığı’ndan İsauria Hanedanlığı’na geçmiştir. İsauria Hanedanlığı’nın ilk imparator olan III. Leon (717-741) Batı Anadolu’da Arap saldırılarını bertaraf etmiş ancak aynı zamanda Bizans Sanatı için dönüm noktası olan İkonaklast ya da İkonaklazma (726-842) hareketinin de mimarı olmuştur. İlahi varlık tasvirlerinin yapılmasını yasaklayan bu dönemde, birçok sanat eseri yok edilmiş, çok az bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.

İznik’te 1204 yılında I. Theodoros Laskaris, İznik İmparatorluğu kurucusu ve Roma hükümdarı olarak taç giymiştir. Trabzon’da Komnenos Hanedanlığı’ndan Aleksios ve David tarafından Pontos Devleti kurulmuştur. Bu devlet bağımsızlığını 1461’de Osmanlılar tarafından ortadan kaldırılmasına kadar sürdürmüştür. Mikhael Komnenos Dukas Adriyatik kıyısında Epiros Despotluğu’nu kurmuştur.

Orta Bizans Döneminde kilise mimarisinde, başta başkent olmak üzere, imparatorluğun bütün bölgelerinde yaygın olarak kullanılan plan tipi “Kapalı Yunan Haçı”dır. Kapalı Yunan Haçı planlı yapılarda, dikdörtgen bir zemin planı üzerinde yer almakta; ortada dört serbest destek üzerine oturan, pandandif geçişli kubbeli bir bölüm, bunun dik eksenlerinde tonoz örtülü haç kolları, çapraz eksenlerinde ise tonoz ya da kubbe örtülü köşe odaları bulunmaktadır. Orta Bizans Dönemi bu tipik planında, karakteristik olarak yapılar küçük boyutlu, destekler sütunlardan ya da payelerden  oluşmaktadır. Kubbe pencerelerle hareketlendirilmiş, yüksek kasnak üzerine oturmuştur. Doğu yönünde genellikle dışa taşan üç apsis uygulanmıştır. Özellikle İstanbul örneklerinde batı yönünde nartheks yer alır.

Bizans Karanlık Dönemi sonunda bilinen en erken tarihli saray yapısı, Anadolu yakasında Bostancı semtinde bulunan Bryas Sarayı’dır. İmparator Theophilos (829-842) tarafında yaptırılan sarayın Emevi ve Abbasi saraylarıyla büyük benzerlik gösterdiği bilinmektedir.

İstanbul H.Sophia’nın apsisindeki Meryem tasviriyle bema tonozundaki başmelek mozaikleri bu dönemin eserleri olarak belgelenir. Bu dönemde var olduğunu bildiğimiz, kubbedeki “Pantokrator İsa” tasviriyle güneydeki başmelek tasvirleri günümüze ulaşamamıştır. Kuzey ve güney duvarların kör kemerlerinde yer alan ve kısmen günümüze ulaşan resimler piskopos tasvirleridir. İç nartheksin
İmparator kapısı alınlığında yer alan Pantokrator İsa ve VI. Leon mozaiği, imparatorun hüküm sürdüğü 886-912 yılları arasına tarihlenir. Aynı döneme ait olduğu düşünülen bu mozaiklerdeki üslup farklılığıysa dikkat çekicidir. Apsisteki Meryem tasviriyle bema tonozundaki melek tasviri, Makedonya Hanedenlığı’nın köken olarak bağlı olduğu Helenistik sanat üslubunu yansıtırken diğer örnekler çok daha sert hatlı ve çizgiseldir.

Maden sanatında, 9. yüzyıl ile birlikte, özellikle Makedonya Sülalesi’nin yönetime geçmesiyle başlayan dönemde (867-1056), sanatta yeni bir canlanma yaşanmıştır. Bu dönemde yeni bir teknikle üretilen eserler, erken dönemin gümüş hazinelerinin yerini almıştır. Bu yeni teknik, Bizans kuyumculuğunun doruk noktasına ulaştırdığı mine tekniğidir.

Arap akınlarının da ilk olarak zengin kıyı kentlerini hedef alması, seramik üreticilerinin üretimini de sonlandırır. Arap akınlarıyla birlikte Kırmızı Astarlı Seramik üretimi sonlanır. Bu dönemde kil çıkartılan ve seramik üreten merkezlerin yeri değişir. İmparatorlukta ‘Beyaz Hamurlu Seramikler’ olarak anılan üretim grubu ortaya çıkar. Bu seramikler, beyaz hamurlu, yeşil, kahverengi ya da sarı renkte sırlıdır. Sır içeriğinde, renk vermesi için kurşun kullanılmıştır.

Orta Bizans döneminde, camı renklendiren madenlerin tercihi, her zaman estetik kaygı taşımaz. Dönemin ekonomik yapısındaki güçlükler nedeniyle camın renklendirilmesinde kullanılan altın, gümüş gibi pahalı madenlerin, özel üretime yönelik lüks eşyalarda kullanıldığı izlenir. Günlük kullanım eşyalarının, demir ve bakır gibi daha ucuz madenlerle renklendirildiği görülür. Öte yandan cam atölyelerinin yer aldığı bölgelerdeki maden ocaklarının da bu tercihte etkili olduğu unutulmamalıdır

Bizans döneminde erguvan renk kutsal sayılmıştır. İsa’nın tuniği, Meryem’in maphorionu erguvan renktedir. İmparatorluk gücünü simgeleyen renk olarak imparatorlar da erguvan renkte giyinmişlerdir. Bu yüzden erguvan renkte giysileri halkın giymesi yasaklanmış, sadece imparator ve ailesine bu ayrıcalık verilmiştir. Erguvan rengi veren boyanın üretimi de imparatorluk tarafından kısıtlanmıştır. Bu boya sadece murex adı verilen bir tür deniz kabuğundan üretilebilmektedir. Bizans
döneminde Tyre limanı ve Marmara Denizi’nden çıkartıldığı bilinmektedir.

İlk ekümenik konsil, 325 yılında İznik'te toplanmıştır.

Hristiyanlığın Bizans tarafından resmi din olarak kabulü, 391 tarihinde gerçekleşmiştir.