ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE ANADOLU UYGARLIKLARI - Deneme Sınavı - 4

Keşfu’l-Akabe: Malatya’nın fethinden (1101) sonra, Danişmendli Gümüştekin Ahmet Gazi’nin (öl.1105) vefatından önce 1101-1105 yılları arasında yazılmıştır. Bilinen tek nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan eserin ön sözünde, yazarının, Malatya’nın fethinde ve Amasya’da haçlıların yenildiği savaşlar sırasında yaşanan olaylara yer verdiği bir başka eserinin daha bulunduğu belirtilmektedir. Dört makaleden oluşan Keşfu’lAkabe’nin ilk makalesinde dünya ve kainatın küre biçiminde olduğu ve dünyanın kâinatın merkezinde yer aldığı, dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu belirtilmekte ve dünyanın çapı ile iki meridyen arasındaki mesafe hesaplanmaktadır. İkinci makalede cennet ve cehennem, üçüncü ve dördüncü makalelerde insan ruhunun yapısı ile sıkıntı ve mutluluk konuları işlenmektedir. Danişmendlilerin erken devrine ışık tutan eserin, Anadolu’da yazılmış en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Selçuklu Sultanları, ticaret yolları üzerine kervansaraylar yaptırmak, kervan yollarının güvenliğini sağlamak, Venedik, Ceneviz ve Kıbrıslılarla ticaret anlaşmaları imzalamak ve tacirlerin serbest dolaşımını sağlamak suretiyle ticarete ve ekonomiye büyük önem vermiş, şehirleri, çekim merkezi haline getirmek için çok uğraşmış, etraf­larına topladıkları Türk, Arap ve Fars kökenli alim, mutasavvıf, şair ve edebiyatçılara eserler yazdırmak için her türlü kolaylığı sağlamaya gayret
etmişlerdir. Doğru yanıt D'dir.

İbn-i Sina’nın etkisinde kalarak, kozmosun yapısını çift anlam ve yönler sembolizmi üzerine oturtan ve İşraki felsefesini temellendiren İslâm dünyasının yetiştirdiği büyük düşünürlerden maktûl Suhreverdi (1153-1191), Selçuklu Dönemi’nde Anadolu’ya gelmiş, Artuklu ve Selçuklu saraylarında kabul görmüştür. Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın oğlu Niksar Meliki Berkyarukşâh adına Pertevnâme, Harput Artuklu hükümdarı Kara Arslan oğlu İmâdeddin (1185-1203) adına Elvâh ul-İmâdiye adlı eserleri yazmıştır. Mengücekli hükümdarı Behram Şah, Iraklı filozof ve hekim Abdüllatif el-Bağdadî’yi on iki, 1214 yılında Anadolu’ya göç eden Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin babası Bahâeddin Veled’i iki yıl himaye etmiştir. Genceli şair Nizâmi, (öl.1213-1214), sırlar hazinesi anlamına gelen Mahzen-i Esrar adlı eserini Erzincan’a gelerek Behram Şah’a sunmuştur. Devrin mühendis ve mucidi El-Cezerî, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine, 1206 yılında geometri ve teknik aletleri konu alan, kısaca otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hendesesiyye adlı minyatürlü bir kitap yazmıştır. Doğru yanıt B'dir.

Her beytin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimelere redif, klasik doğu şiirinin konularını aşk, tasavvuf, tabiat ve hayat felsefelerinden alan nazım biçimine gazel, gazellerin her beytinin sonunda kafiyeden sonra tekrarlanan ek ve kelimeleri bulunanlarına redifli gazel denilmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Selçuklu Devleti’nin son günlerinde Yunus Emre’nin parladığı görülür. Yunus Emre, 14. yüzyıl Türkçesi ile yazılmış, dini ve tasavvufi içerikli şiirleriyle meşhurdur. Doğru yanıt A'dır.

Birbirine paralel kemer sıraları arasında kalan üstü örtülü geniş mekân birimlerine sahın denilmektedir. Doğru yanıt A'dır.

Taş ve tuğla gibi kargir malzemelerle örülerek inşa edilen taşıyıcı ayaklara paye denilmektedir. Doğru yanıt B'dir.

Geç Bizans döneminde, sarı ve hardal sarısı renklerde, daha geç örneklerinde ise yeşil renkte sır kullanılmış olan, karakteristik olarak kabın iç yüzeyinde merkezde iç içe konsantrik dairelerden oluşan bezemenin yer aldığı seramik üretim grubuna verilen isim, Zeuxippus Seramikleridir. Zeuxippus Seramikleri, ince ve zarif bir üretim grubudur.

Slip boyalı seramiklerde astar seramik yüzeyinin tamamını kaplamaz. Fırça yardımıyla ya da akıtılarak seramik üzerinde bezeme unsuru olarak kullanılır. Sgrafitto ise astar kazımadır. Püskürtme boyalı seramiklerde boya serbest bir şekilde dalgalı çizgiler ve noktalar oluşturacak biçimde uygulanır. Champleve ise geniş oymadır.

14. yüzyılın üçüncü çeyreği içinde, V. Ioannes’in (1341-1391) iktidarı döneminde altın sikkenin yerini, hyperpyron adını taşıyan gümüş sikke almıştır. Gümüş hyperpyron, aynı adı taşıyan önceki altın hyperpyron’un yarısı değerindeydi. Bu sikke “stavraton” olarak da bilinmektedir.

Follis ise 40 nummi değerinde bakır sikkeye verilen isimdir. Semissis, Solidus’un yarısıdır. Solidus’un üçte biri olan “tremissis” ise 1.52 gr ağırlığındadır. Hexagram ise Pers savaşları sırasında basılan gümüş sikkelere verilen isimdir.

13. yüzyıl Thessalonika sikkelerinde yer alan oldukça yabancı bir tip vardır. Bu sikkelerde imparatorlar kanatlı betimlenmiştir. Almanlardan ilham alınarak yapıldığı düşünülen bu tipteki tasvirlerin, dönemin “güzel söz” söyleyen imparatorları için kullanıldığı söylenebilir.

Diz Çökmüş, At Üzerinde, Ayakta ve Oturan İmparator betimlemeleri ise Palaiologos Hanedanı dönemi sikkelerinde görülen imparator tiplerinden bazılarıdır.

Dini mimariden çok ev mimarisiyle ilişkili olan “portico facade” düzenlemesinin günümüze gelen Palaiologoslar dönemini tek örneği Konstantinopolis kent surlarına bakan, “Tekfur Sarayı” denilen yapıdır.

Bryas ve Manganoi Sarayları Orta Bizans Döneminde kullanılmış olan saraylardandır. Büyük Saray, yüzyıla kadar kullanılmış olan İmparatorluk sarayıdır. Lausos Sarayı ise 5. yüzyıl başında yapılmış olan bir saraydır.

Başkentte “kapalı yunan haçı plan tipi”nin tek temsilcisi Pammakaristos Manastırı Kilisesi (Fethiye Camii) güney binasıdır.

Konstantinopolis Hagia Eirene Kilisesi,  Kubbeli bazilikalardandır. Hagios Andres Manastırı Kilisesi ve Lips Manastırı Kilisesi güney binası ise Dehlizli tipe girmektedir. Başkent Konstantinopolis’de görülen bir diğer yapı türüyse “yonca planlı tip”tir. Geç Bizans Dönemi örnekleri arasında, Panaghiotissa kilisesi bulunmaktadır.

Günümüzde, Başkent’teki yapılarda gördüğümüz mozaiklerin çoğunluğu Palaiologoslar Dönemi’ne aittir. 13.yüzyılın başına tarihlenen bu eserlerdeki sahnelerin büyük bir kısmı günümüze ulaşamamıştır. H.Sophia’nın güney galerisinde yer alan “Deesis” sahnesi de bu dönemde yapılmıştır. Gerek teknik ve işçilik, gerek anlatım yönünden son derece etkileyici bir sahnedir. Merkezde yer alan İsa’nın dünyevi görünüşü, figürdeki hümanist yaklaşımı açıklıkça ortaya koyar. Sahnede yer alan Vaftizci Yahya tasvirinde duyguların dışa vurumu oldukça etkileyicidir. Deisis, Meryem ve Vaftizci Yahya’nın Kıyamet günü yargılanan insanlar için İsa’nın affedici olmasını diledikleri, mahşer sahnesinin merkezinde betimlenen üçlü bir kompozisyondur. Ortada İsa, iki yanında annesi Meryem ve Vaftizci Yahya yer alır.

Diptikon ise birbirine menteşe ile bağlı iki levhadan oluşan, Konsüller başa geçtiği zaman, diğer meslektaşlarına yeni görevine başladığını haber vermek için üretilen hediyedir. Ampulla ise içine kutsal yağın konduğu kaplara verilen isimdir. Ökaristinin kelime anlamı şükran demektir. Hıristiyan liturjisinin ana ayinidir. Röliker ise önemli dini kişilerin kemiklerinin muhafaza edildiği kutulardır.

Mistra tipi yapılar iki katlıdır. Alt kat bazilika, üst kat kapalı yuna haçı planlı olan bu tip, ilk kez Mistra’da görüldüğü için bu isimle adlandırılmaktadır. Anadolu’da tek örneği, Kırklareli Vize İlçesinde bulunan ve yaygın olarak Vize Ayasofya’sı (H. Sophia) diye bilinen camidir.

Demre Aziz Nikoalos Kilisesi ve Konstantinopolis Hagia Eirene Kilisesi ise Kubbeli bazilikalardandır. Karaman Binbirkilise, 1. No.lu Bazilika ise Tonoz Örtülü Bazilika grubuna girmektedir. Efes, Selçuk Ayasuluk tepesinde yer alan Aziz Ioannes Bazilikası ise Transeptli Bazilikalardandır.

VIII. Mikhael Palaeologos’un 1261’de Bizans tahtına geçmesinden, 29 Mayıs 1453 günü, Konstantinopolis’in, Osmanlılar tarafından fethine kadar geçen sürede Palaiologoslar Bizans tarihi ve sanatının son aşamasına adını veren bir ailedir.

856-1056 yılları Makedonya Sülalesi Dönemi’dir. 963-969, İmparator II. Nikephoros dönemidir. 408-413 yılları İmparator II. Theodosius zamanıdır. 364-378 ise İmparator Valens dönemidir.

Başkent Konstantinopolis’te Geç Bizans döneminde “Dehlizli Tip, Kapalı Yunan Haçı Planlı, Tek Nefli, Yonca Planlı” dini yapı tipleri görülmektedir.

Sekiz destekli Tip, Orta Bizans Makedonya Sülalesi Dönemi’nde (856-1056) özellikle Yunanistan ve Kıbrıs’ta tercih edilmiş bir kilise tipidir.

Anadolu’nun en erken tarihli kubbe örtülü kapalı avlulu medreselerini Danişmendliler kurmuşlardır. Dânişmendliler, XII. yüzyıl ortasında Tokat Yağıbasan ve Niksar Yağıbasan medreseleriyle Anadolu’ya yepyeni bir mimari form kazandırmışlardır. Ortada tromplu kubbenin örttüğü kapalı avlu etrafında eyvan ve hücrelerden meydana gelen bu yapılar, Anadolu’nun en eski kapalı avlulu medrese şeklinin örnekleridir.

Diğer Anadolu Türk Beyliklerine ait kapalı avlulu medreseleri ise XIII. yüzyılın başından XIII. yüzyılın sonuna kadar takip etmekteyiz.

Bilinen en erken tarihli avlu ve kapalı bölümden oluşan Selçuklu kervansarayı, Sultan II. Kılıç Arslan’ın (1155-1192), Aksaray yakınlarında inşa ettirdiği Alay Han’dır.

Evdir Han 1211, Karatay Han 1219-1236, Ertokuş Han 1223, Ağzıkara Han ise 1231-1240 tarihlidir.

Birbirine paralel kemer sıraları arasında kalan üstü örtülü geniş mekân birimlerine sahın denilmektedir.

Şapel, küçük kilise yapılarına denir. Martyrium bir Erken Hıristiyan yapısıdır. Manastır, Hıristiyan din adamlarının yaşaması için, genellikle kırsal alanda yapılmış yapı ya da yapı topluluğudur. Baptisterium, yine Hıristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan dinsel yapılardır.

1. Alâeddin Keykubad tarafından 1229 yılında yaptırılan Konya Aksaray yolu üzerinde yer alan avlu ve kapalı bölümü bulunan Aksaray Sultan Hanı, Şamlı Havlan oğlu Muhammed’in eseridir. Avlunun tam ortasında, dört köşe payesi üzerinde yükselen, kare planlı köşk mescit bulunmaktadır.

Denizli Çardak Han 1230, Kayseri Tuzhisarı Sultan Han 1230-1234, Avanos Sarı Han 1249, Ezine Pazarı Han ise 1238-1246 tarihlidir.