OSMANLI İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

1220 Yılında Alaattin Keykubat tahta geçmek için yola çıktığında,  ününü duyarak dergâhında ziyaret ettiği Ahi Evran'ı uygulamaya koyduğu sanayi modelini  uygulaması için Konya'ya davet etmiştir.

Bir ticarî gelişme dönemi olan 13. yüzyıl başlarındaki Selçuklu döneminden beri Anadolu topraklarında var olan esnaf birlikleri 16. yüzyıldan itibaren tüm büyük kasaba ve şehirlerde etkin hâle gelmişlerdir.

Selçuklu Anadolu’sunda 1200 başlarında itibaren başlayan esnaf-sanayi devrimini Selçuklular başlatmıştır.

Ahi Evren 1171 ve 1261 yılları arasında yaşadı. Ahi Evren, nüfus artışı ve şehirleşme ile artan ihtiyacı karşılayacak üretimi sağlamak için, ensaf-sanayi birliklerine dayalı sanayi öncülüğünde, sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu öngörmekteydi.

Ahi Evrenin esnaf birlikleri öncülüğünde üretimin yeniden organizasyonu teorisini 1205’de yerleştiği Kayseri’de önce deri sektöründe ve sonrada bölgedeki tüm sanayide uygulayarak başlattığı esnaf-sanayi devrimi, 1220’den itibaren Selçuklu devletince tüm ekonomide uygulanmaya başlanarak esnaf-sanayi devrimi yaygınlaştırıldı. Ahi Evren ferdi üretim yapan esnafı alt meslek birlikleri halinde kümelendirerek esnaf-sanayi birliklerine dönüştürdü. İlişkili esnaf-sanayi meslek birliklerini de bir arada kümeleyerek dünyanın ilk sanayi sitelerini kurdu.

Osmanlı devletinin esnaf birliklerini oluşturma politikası, 15. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyılın ikinci yarısının başlarına kadar devam eden Osmanlı esnaf sisteminin temelini oluşturmuştu. Bu safhada devlet, esnaf birliklerine tanıdığı tekel içeren hakların korunmasını da aktif olarak üstlenmişti.

Her esnaf birliğinde işin niteliğine göre, çıraklıktan kalfalığa yükselme, kalfalıktan da ustalığa yükselme süreleri farklıdır. Debbağlık, kuyumculuk gibi bilgi ve beceri gerektiren mesleklerde ustalığa yükseltmek için çıraklık ve kalfalık aşamasında mesleği öğrenme süresi 15-20 yıldır.

Mesleği öğrenme süresi ortalama 10 yıldı. Yani 10-12 yaşında bir meslekte çırak olarak işe başlayan bir işçi 20-22 yaşında mesleği öğrenmiş birisi olarak ustalık beratını alıp işletme hakkına sahip oluyordu. İşletme açabilme süresi ise, yine mesleğine göre değişmekle beraber rakamla 2-5 arasındaydı. 10-12 yaşında bir mesleği öğrenmek üzere çırak olarak işe giren bir işçi mesleği öğrenerek 24 veya 27 yaşında işletme açarak müteşebbisliğe yükselmekte idi.

Şu şekilde hesaplayabiliriz: 10-12 yaşlarında mesleğe giren bir kişi; ortalama on/on iki yıl mesleği öğrenme süresine iş yeri açabilme süresi olan 2-5 yılı eklenince, çırak olarak işe başlama tarihinden 12-17 yıl sonra işyeri açabildiği hesaplanıyor.

Osmanlıların bazen esnaf nizamı bazen de narh nizamı dedikleri şeyle kastedilen fiyat ve kalite denetim ile standardizasyon sistemidir. Bunun için ihtikâr gibi tekelciliğin önlenerek, aracıların ortadan kaldırılması ve malların üreticiden tüketiciye en kısa yollardan intikal etmesi sağlanmaya çalışılmıştı. Burada da tahsis ilkesi önemli idi. Osmanlı siyaset yazarları, narhın halkın refahı için zaruri olduğunu belirtmişlerdir. Bu husus belgelere de yansımıştır. Narh sistemi klasik dönem Osmanlı tarihinin fiyat politikasının esasını teşkil etmiştir.

Esnaf teşkilâtları III. Selim döneminde yeniden yapılandırıldı. Bu dönem aynı zamanda, esnaf tekellerinin çalışma alanı olan mal ve hizmetleri satın alma, üretme, üretimde belirli üretim tekniklerini uygulama ve satma haklarına dayanarak fiyatları yükseltmekteydiler. Esnaf tekeli dışındakilerin aynı ürünü aynı kalitede ve daha ucuz üretse bile üretimlerini engellemek gibi yollarla artık iktisadi hayata zarar verici yönde dışa kapanarak tekelleşme eğilimine giren esnaf özerkliğine devlet son verdi. Bu dönem devletin artık zarar verici esnaf tekellerini kaldırmak dışa açık, yeni iktisadi düzene uyumlu bir esnaf sistemi oluşturmak esnaf birliklerinin yanında fabrika üretiminin de yer aldığı yeni sanayileşme döneminin de tarihiydi.

1924 yılında esnaf birlikleri resmen tarihe karıştı. 1925 yılında Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu yayınlandı. 8 Mart 1950 tarihinde ise Odalar ve Borsalar Birliği Kanunu yürürlüğe girdi.

18 Kasım 1943 tarihinde Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları, Ticaret Borsaları Kanunu yayınladı. 25 Nisan 1949 tarihinde Esnaf Dernekleri ve Esnaf Birlikleri Kanunu çıkarılarak esnaf ve sanatkârların ilk bağımsız örgütlenmeleri sağlandı.

Bir ticarî gelişme dönemi olan 13. yüzyıl başlarındaki Selçuklu döneminden beri Anadolu topraklarında var olan esnaf birlikleri 16. yüzyıldan itibaren tüm büyük kasaba ve şehirlerde etkin hale gelmiştir. Doğru cevap C'dir.

Selçukluların başlattığı esnaf-sanayi devriminin oluşumunu ve gelişimini aşamalandırarak şöyle özetleyebiliriz:

1. Selçuklu Anadolu’sunda 1200 başlarından itibaren başlayan esnaf-sanayi devriminin alt yapısını 1000-1200 yıllarında yaşanan Selçukluların dünya tarım ve ticaret devrimini yeni bir evreye ulaştırmaları gelmektedir. Üretim artışına ve bağlı nüfus artışına neden olan bu önemli yapısal dönüşümle birlikte Anadolu’da gelişen birçok yeni köy, kasaba ve şehirler oluşmuştu. Tarım, ticaret ve şehirlerin organik bağlarla ilişkilendirilmesi ise yine Selçukluların geliştirdiği vakıf işletmelerle sağlandı.

2. Yeni tarım ve ticaret devrimi ile önemli üretim artışları sağlandı. Nüfus artışı ve şehirleşme hızlandı. Yeni ihtiyaçlar sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu gerektiriyordu. 3. Selçuklular 11. yüzyılda başlattıkları ve iki yüzyıl süren tarım ve ticaret sektörlerini geliştirme evresinden sonra 1200’lerden itibaren, artan nüfus ve şehirleşme ihtiyacını karşılamak için esnaf-sanayi birlikleri kurup bölgesel kümelenme modeli geliştirerek ilişkili esnaf-sanayi birliklerini sanayi siteleri halinde örgütlediler.

4. Dünyada ilk kez bu yeni ortaya çıkan iktisadi sektörü daha önceki ferdi esnaf üretiminden farklı bir terimle “sanayi” olarak tanımladılar. Bu sektörde çalışanları sanayi sınıfı anlamında “ehl-i sanayi” olarak adlandırdılar. Kurdukları esnaf-sanayi birlikleriyle dünyanın ilk örgütlü esnaf-sanayi sektörünü oluşturdular ve geliştirdiler.

5. Öncelikle bölgesel ihtiyacı karşılamak ve ihtiyaç fazlası üretimi çevreye ihraç etmek üzere sanayi bölgeleri kurdular. Bu sanayi bölgelerinin birbirleriyle ilişkisini sağlamak ve sanayi sektörüne gerekli hammaddenin temini için şehirlerdeki her bir sanayi bölgesiyle ilişkili kırsal bölgeler arasında tedarik zincirleri oluşturdular. Makro ekonomi düzeyinde de bölgelerarası üretim ilişkileri ağı ve tedarik zincirleri ağı kurularak ülke ihtiyaçların tümünü karşılamak ve ihtiyaç fazlası üretimi ülke dışına ihraç etmek üzere bir üretim modeli geliştirdiler. Böylece sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin ilişkilerini yeniden düzenleyerek üretimi arttırmayı başardılar. Bu gelişmelerle birlikte “Esnaf-Sanayi Devrimi”ni ilk gerçekleştiren öncü ekonomi oldular.

6. Selçuklular tarım, ticaret ve sanayi alanında gerçekleştirdikleri üretim artışlarını sürekli hale getirip iktisadi kalkınmaya dönüştürerek Müslüman Türkler’in ilk büyük devletini kurdular. Abbasi Devleti’ni koruma altına alarak İslam dünyasının öncü gücü olmayı başardılar. 

Doğru cevap E'dir.

Ahi Evren (1171-1261), nüfus artışı ve şehirleşmeyle artan ihtiyacı karşılayacak üretimi sağlamak için, esnaf-sanayi birliklerine dayalı sanayi öncülüğünde, sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu öngörmekteydi.

Ahi Evren bu teorisini, fütüvvet felsefesini anlatmak üzere Selçuklu Sultanı’nın daveti üzere 1205’te Anadolu’ya gelerek yaptığı halkı irşad gezilerinde fütüvveti iktisadi ahlak yönünden de ele alarak Ahi-Fütüvvet anlayışını geliştirdi, “Letaif-i Hikmet” adlı eserinde de detayları yazılı halde anlatarak teorisini pekiştirdi. Doğru cevap A'dır.

1220’de Alaattin Keykubat tahta geçmek için Konya’ya giderken ününü duyarak uğradığı Kayseri sanayi sitesinde Ahi Evren’ı dergâhında ziyaret ederek uygulamaya koyduğu sanayi modelini tüm imparatorlukta uygulaması için Konya’ya davet etti. 1221’de dergâhını Konya’ya kuran Ahi Evren, 1237 yılına kadar sürecek iktidar döneminde vakfiyesindeki ifadeyle o zaman var olan 32 çeşit esnaf birliğinden müteşekkil “Ehl-i Sanayi”nin yani tüm esnaf-sanayi meslek birliklerinin “Pîr”i kabul edildi. Doğru cevap B'dir.

Esnafın birbirlerinin üretim ve satış sahalarına taşmaları yasaktı. Böyle bir girişim yani esnafın birbirlerinin çalışma alanlarını ihlal ederek işlerine müdahale etmeleri “bâis-i ihtilal” (bozulma nedeni) olma gerekçesiyle engellenmiştir. Yine ihtiyaç olmadan ayrı dükkân açılamazdı. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı Esnaf-Sanayi Teşkilatının gelişme evrelerini üç safhada incelemek mümkündür:

Birinci Safha - Mal ve hizmetleri, üretmek, satınalma ve satma tekellerine dayalı esnaf teşkilâtlanma sisteminin doğuşu

İkinci Safha - Her esnaf grubunun kendilerine ait nizâmı oluşturma çabaları: Tekel haklarına dayalı esnaf teşkilâtlanma sisteminin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması

Üçüncü Safha - Gedikli Esnaf Birlikleri Dönemi: Tekel içeren sınai mülkiyet haklarının geliştirilmesi.

Doğru cevap C'dir.