OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI - Deneme Sınavı - 16

Başında Acemi Ocağı ağası adlı bir âmirin bulunduğu ocağın asker ihtiyâcı, şu dört kaynaktan karşılanmıştır: 1. Savaşlarda elde edilen Hıristiyan esirler, 2. Devşirme sistemi çerçevesinde toplanan gayr-i müslim çocukları, 3. Kapıkulu ordusu mensuplarının çocukları (kul oğulları), 4. Esir pazarlarından satın alınan köleler.

Yeniçeri Ocağı’nın en üst âmiri olan ocak ağasının Osmanlı protokolünde önemli bir yeri vardı. Kendisi bizzat pâdişâha bağlıydı.

Ancak III. Murad devrinden îtibâren bu durum değişti. Ocağa askerlikle ilgisi bulunmayan kişiler alınmaya başlandı. Sultan III. Murad (1574-1595), kendisinden sonra III. Mehmed adıyla tahta çıkacak olan oğlunun sünnet düğünündeki eğlenceler sırasında çeşitli hünerler sergileyen kişileri taltif etmek için, bunların ocağa alınmasına izin vermişti. Aynı sultan devrinde patlak veren İran ve Avusturya savaşları sırasında da ocağa yabancı unsurlar alınmıştı. Yeniçeri Ocağı’na askerlikle ilgisi bulunmayan kişilerin alınmasıyla ilgili açılan bu kapı bir daha kapanmayacak; pek çok meslek erbâbı, şu veya bu yolla ocağa girmenin yolunu bulacak ve bu durum II. Mahmud dönemine kadar devam edecektir. Adları yeniçeri olmasına rağmen, bu yolla ocağa giren ve askerliğe dâir hiçbir şey bilmeyen kişiler, bir taraftan kendi işgüçleriyle uğraşacaklar, diğer taraftan da ocağın gerçek yeniçerilerini kendilerine benzeterek, onları serkeşliğe sevk edeceklerdir.

Yeniçeri isyanlarının, sonucu bakımından en korkuncu, Genç Osman adıyla da bilinen II. Osman (1618-1622) devrinde yaşandı. Sarayı basan yeniçeriler, aklî dengesi bozuk olan şehzâde (I.) Mustafa’yı tahta çıkardılar. Bu durum karşısında II. Osman, yeniçerilere sığınmak zorunda kaldı. Merdlik an’anesi gereğince, yeniçerilerin kendilerine sığınan birisine bir şey yapmayacaklarını ummuştu. Yeniçeriler, hayâtına dokunmayacaklarına dâir kendisine söz verdiler; sultanı, kışlalarında bulunan Orta Câmi’e götürdüler. Ne var ki, yeni vezîr-i âzam Kara Davud Paşa’nın yeniçerileri tahriki neticesinde Yedikule zindanlarına götürülen II. Osman, burada katledildi.

Klâsik Osmanlı ordusu içinde eyâlet ordusu denince, öncelikle timarlı sipâhiler akla gelir. Bunlar, XVII. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı ordusunun en büyük kısmını oluşturan atlı askerlerdi. Taşrada oturan ve maaş yerine genellikle timar ve zeâmet adıyla anılan dirlikleri tasarruf eden timarlı sipâhiler, seferlere bulundukları bölgenin sancak-beyilerinin bayrakları altında katılırlardı. Böyle bir ordunun oluşturulmasında Osmanlıların Selçuklu döneminde uygulanan iktâ sistemini örnek aldıkları anlaşılıyor. Ancak Osmanlılar bu sistemi geliştirmişler, bâzı bakımlardan derebeylik niteliği taşıyan Selçuklu iktâ sistemini, kendilerine has daha kullanışlı ve pratik bir sisteme dönüştürmüşlerdi. Böylece geniş bir vergi alanını dolaşarak çoğu zaman aynî olan devlet gelirlerini toplamak, bunları merkezî hazîneye ulaştırmak ve bu iş için binlerce eleman istihdam etmek yükünden de kurtulmuş oldular. Bu vergi birim alanlarına dirlik denmekte idi.

Deliler Serhad kulu da denen bu kuvvetler, isimlendirmeden de anlaşılacağı üzere, akıncılar gibi, daha ziyâde sınır boylarında faaliyet gösterirlerdi. Bu grup, çoğunlukta Türk soylulardan oluşuyordu. İriyarı cüsseleri, cesâret ve kahramanlıkları ile tanınmışlardı. Düşmanın üzerine korkusuzca saldırmaları, başka bir ifâdeyle kelle koltukta savaşmaları ve aklı başında insanların cesâret edemeyecekleri işlere fütursuzca girişmeleri dolayısıyla deliler ismiyle anılmışlardı. Böyle bir grup Osmanlılar döneminde XIX. yüzyılda bile mevcuttu. Deliler, sınır bölgelerinde sancak-beyi veya beylerbeyilerin maiyyeti arasında bulunuyorlardı.

XV. yy.da Osmanlılar Oğuz geleneğini canlandırdılar; bir yandan gazi önderler olarak dini yayma misyonunu meşruiyetlerinin temel vasıtası olarak kullanırken öte yandan da Türkiye Selçuklularının meşru varisleri olduklarını öne sürdüler.

Buna mukabil, XVI. yüzyıl Osmanlı tarihçisi Mustafa Âlî evrensel hükümdarlar olarak İskender, Cengiz ve Timur’u sahib-kıran (çağın hükümdarı, cihangir) olarak adlandırır. Sekiz yıl kadar kısa bir süre değil de daha uzun yaşasa, I. Selim de sahib-kıran olurdu.

Kelime anlamı dış, taşra olan bîrun Osmanlı sarayının ana girişinden sonra gelen kesimine verilen addır. Sarayın birinci avlusunda birun erkânı yer alır. Sadrazam dâhil devlet yöneticileri bir anlamda birun görevlisi sayılabilirse de uygulamada birunda enderunda olmayan kapıkulları ile divan hizmetlileri bulunur. Devlet hizmetleri bu kısımda görülür.

Birundaki saray hizmetlileri arasında şunlar vardı: Kapıkulu Piyadeleri (yeniçeriler, topçular, cebeciler vb.), altı bölük halkı da denilen Kapıkulu süvarileri (sipah, silahtar, sağ ulufeciler, sol ulufeciler, sağ garipler, sol garipler), bostanların bakımı ve sahillerin güvenliğinden sorumlu bostancıbaşı ve bostancılar, miralemin idaresindeki mehter takımı, müteferrikabaşı yönetimindeki imtiyazlı aile ve beyliklerin çocukları, ziyafet işleriyle görevli çaşnigirbaşı ve çaşnigirler, çavuşbaşının yönetiminde teşrifat ve ulaklık işlerini gören çavuşlar, saray ahırlarını idare eden mirahur ve maiyeti, çakırcıbaşı yönetiminde av kuşları ve köpeklerini besleyip bakan doğancılar ve seksoncular; darphane eminliği personeli, hassa mimarları örgütü.

Önce küçük ve büyük odalarda eğitim gören devşirmeler, yapılan elemeden sonra padişahın şahsî hizmetlerini ifa eden yüksek odalara geçerlerdi. Bunlar has odabaşının yönetiminde padişahın giyimini üstlenen has oda, özel hazinesinin muhafaza edildiği hazine odası, padişah ve haremin yiyecek ve içecekleriyle ilgilenen kiler odası ile müzisyenler, pehlivanlar vb.nin yetiştirildiği seferli odasıydı.

Osmanlı hükümdarı, XIII. yüzyıl sonlarından XIV. yüzyıl sonlarına uzanan yüzyıllık süreçte, Anadolu-Balkanlar devletinin oluşumuna paralel olarak sahibü’l-ucât’lıktan sultanü’l-azamlığa terfi etti. Hükümdarlar, gazilerin ve mücahitlerin sultanlığından, hüdavendigârlık ve sultanlığa ve nihayet Rum (Roma yani Anadolu Selçuklu) sultanlığına (Yıldırım Bayezid) yükseldiler.

Kanunî devri taht kavgalarından sonra II. Selim ve III. Murad sadece en yaşlı oğlu sancağa gönderdi. III. Mehmed bunu da kaldırdı. Bundan sonra hükümdarın erkek oğulları sarayda “kafes” hayatı yaşamaya mecbur kaldılar.

XVI. yüzyıldan itibaren üç resmî nikâhlı evlilik yapıldı. Kanunî Sultan Süleyman’ın Hürrem Sultan ile nikâh kıymasından sonra XVII. yüzyılda II. Osman ve Sultan İbrahim nikâh kıyan hükümdarlar oldu.

Sultan kızlarının isimlerinden sonra sultan kelimesi gelirdi (Ayşe Sultan, Fatma Sultan gibi). Erkek evlat doğuran padişah gözdelerine Haseki denirdi. Valide sultanlara mehdi-i ulya-yı saltanat da denirdi. Büyük valideye valide-i muazzama denirdi.

Divân-ı Hümâyun Osmanlı devletinin klasik döneminde XV. yüzyıldan XVII. yüzyıl ortalarına kadar en önemli yürütme ve danışma organıdır. Divan kelimesinin (topluluk, toplanma, toplantı) aslı Aramicedir. Sasanîlerde devlet yönetimi ile ilgili bir terim olarak kullanılan divan, Arapça’ya Farsça’dan geçmiştir.

Sanayi öncesi toplumlarda devletin tipik özellikleri şunlardır:

açısından önemli bir belirleyicidir.

Fatih Sultan Mehmed’in şahsında Osmanlı hükümdarı sultan, hakan ve kayser unvanlarını birleştirmişti. Bu üç meşruiyet kaynağının yanında Osmanlı sultanlarının sünnî İslâm dünyasının lideri konumuna gelmeleriyle XVI. yüzyılda evrensel hâkimiyet iddiaları somut bir temele dayandı.

Günümüzde “Adalet Mülkün Temelidir” şeklinde bir özdeyiş olarak yaşayan bu kavram başlıca beş unsurun birbirleriyle bağlantılarını ifade eder: Mülk yani hükümdarlık ve devlet; Asker/Kuvvetli bir Ordu; Hazine/Güçlü bir ekonomi; Reaya/Müreffeh bir halk; ve Adalet.

Kelime anlamı “iç, içeri” olan ve hükümdarın resmî ve özel hayatının iç içe geçtiği Enderun’un amiri Babüssaade Ağasıdır.