OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI - Deneme Sınavı - 4

Bizans’ın, kökeni Roma’ya dayanan teşkilat ve müesseseleriyle çağdaşı bulunan Türk ve İslâm devletlerini birçok bakımdan etkilemiş olması normaldir. Fakat diğer birçok konuda olduğu gibi timar sistemi konusunda da Osmanlılar Anadolu Selçuklularındaki iktâ sistemini esas almışlardır.

Osmanlılarla çağdaş olan Akkoyunlu Devleti’nde de timar sisteminin mevcut
olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlılara geçmesinden sonra tertip olunan kanunnâmelerden açıkça anlaşılmaktadır. Akkoyunlular’da soyurgal denilen, sahibinin sadece örfî vergileri tasarruf edebildiği bir timar tipi bulunmaktadır. Moğolca kökenli olan soyurgal kelimesi iktâ anlamına gelmektedir.

Haslar: Geliri 100 bin akçe ve yukarısı olan dirliklere has denilmiştir. Bunlar
başta padişah olmak üzere şehzadeler, veziriazam, vezirler, valde sultan ve padişahın kız kardeşleri ve kızları ile beylerbeyileri, sancakbeyileri gibi yüksek dereceli devlet adamlarına tahsis edilmektedir.

Ayrıca padişahın annesi başta olmak üzere, kız kardeşi, kızları ve haseki denilen padişahtan çocuğu olmuş saray kadınlarına da paşmaklık denilen haslar tevcih
olunurdu.

Zeamet, geliri 20 bin ila 99.999 akçe arasında olan dirliklere verilen isimdir. Zeamet orta dereceli devlet memurlarına ve sipahi subaylarına tevcih
edilmektedir. Bunlar arasında bazı yörük beyleri, müsellem beyleri, defter kethüdaları, timar defterdârları, sancakbeyi ve beylerbeyilerin oğulları sayılabilir.

Osmanlı timar sisteminin esasını ve sayı olarak ana grubunu timarlar oluşturur. Timar, genel olarak geliri en fazla 19.999 akça olan dirliklere denilmektedir.

Timar sistemi Osmanlı devletinin en temel kurumlarından biridir. Eyalet idaresi esas itibariyle timara dayanır. Bundan başka devletin zirâî, ekonomik ve sosyal yapısı ile askerî teşkilatı ve vergi düzeni de timar sistemi ile iç içedir. Timar, en kısa biçimiyle, muayyen bir bölgeye ait vergi gelirlerinin belirli yükümlülükler karşılığında padişah tarafından bir şahsa verilmesi olarak tarif edilebilir. Burada belirli bir arazinin tevcihi veya araziye ait bazı hakların verilmesinden ziyade bir takım vergilerin havale edilmesi söz konusudur. Doğru cevap D’dir.

Geliri 100 bin akçe ve yukarısı olan dirliklere has denilmiştir. Bunlar başta padişah olmak üzere şehzadeler, veziriazam, vezirler, valde sultan ve padişahın kız kardeşleri ve kızları ile beylerbeyileri, sancakbeyileri gibi yüksek dereceli devlet adamlarına tahsis edilmektedir. Tahrir bittikten sonra bir sancağa ait gelirler taksim edilirken en büyük pay padişah hasları olarak ayrılmaktadır. Bunlar genellikle vergi geliri yüksek olan köylerdir. 1528 yılında bütün devlet gelirlerinin % 51’inin padişah haslarına, % 37’sinin diğer haslar, zeametler ve timarlara, % 12’sinin de vakıflara ayrıldığı görülmektedir. Padişah hasları dış hazine denilen esas devlet hazinesinin en önemli gelir kalemini teşkil ediyordu. Doğru cevap B’dir.

Gerek tahrir ve vakıf defterleri gibi resmî belgeler ve gerekse diğer belgeler timarın bir kurum olarak, Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey’den itibaren var olduğunu ispatlamaktadır. Birçok Osmanlı müellifi, timar sistemindeki bozulmanın ise III. Murad devrinde başladığı görüşündedir. Bu devirden itibaren sadrazam ve serdar gibi devletin yüksek makamlarını işgal edenler, büyük bir hikmet ile konulmuş olan kanunları ihmal ederek nizamın bozulmasına sebep olmuşlardır. Doğru cevap A’dır.

Orhan Gâzi’nin oğlu Şehzade Süleyman ilk beylerbeyi idi. Onun ölümünden sonra bu makama Lala Şahin Paşa getirilmiştir. Fakat bir süre sonra I. Murad zamanında, vezir Çandarlı Halil Paşa’nın ordu kumandanlığını da üzerine almasıyla beylerbeyilerin ehemmiyetleri biraz azalmışsa da nüfuzları devam etmiştir. Doğru cevap C’dir.

Sâlyâne, yıllık demektir. Sâlyâneli eyaletlerde timar sistemi uygulanmıyordu. Yani tahrir (sayım) yapılmıyor, timar ve zeamet gibi dirlikler bulunmuyordu. Eyaletin gelirleri öncelikle eyaletteki beylerbeyi, sancakbeyi ve diğer görevlilerin maaşları çıktıktan sonra merkeze alınıyordu. Buralarda güvenliği sağlamak için yeniçeri garnizonları, kadı ve defterdâr vardı. Bu eyaletler Mısır, Bağdad, Şehr-i zor, Yemen, Habeş, Lahsa, Cezayir, Trablusgarb ve Tunus eyaletleri idi. Dulkadriye ve Temaşvar ise sâlyânesiz eyaletler arasında yer almaktadır. Doğru cevap D’dir.

Sancakbeyi, sancağındaki timarlı sipâhilerin ve zâimlerin tabii komutanıdır. Kendi kapu halkı ve sancağındaki zâim, sipâhi ve cebelüler ile birlikte emredilen seferlere katılmak zorundadır. Bu onun asli görevidir. İdârî görevi ise, reâyâ’nın rahat ve huzur içerisinde yaşaması için sancağın düzenini ve emniyetini sağlamak, bunun için tedbirler almaktır. Ayrıca sancak merkezi olan şehrin asayişini temin etmek, adaletin uygulanmasını gözetmek de onun görevleri arasındadır. O, kanuna aykırı durumları önlemek hususunda daima kadı ile birlikte hareket etmektedir. Sancakbeyinin diğer bir görevi de, mukataa gelirlerinin toplanmasıdır. Bu onun asli görevi olmayıp, zaman zaman ortaya çıkan arızî bir durum olmakla beraber, bazı dönemlerde asıl görevi olan sefere gitmenin önüne geçtiği, yani temel vazifesi haline geldiği görülmektedir. Mukataa gelirlerini toplamak sancakbeyinin asli görevi olmadığından doğru cevap E’dir.

Kazâ, ticarî ve kültürel üstünlüğü ile çevrenin merkezi olmuş bir kasaba veya şehir ile böyle bir topluluk merkezini çevrelemiş köylerin teşkil ettiği idarî bir birliktir. Bundan dolayı, kazâların doğuşu, ekonomik, sosyal, coğrafî ve kültürel şartların belirlediği tarihî bir seyir içerisinde vuku bulmuş demektir. Kazâ merkezi olan şehirlerin büyük çoğunluğu, Osmanlı öncesi devirlerde de bulundukları bölgenin siyasî, iktisadî ve kültürel bakımdan merkezi durumunda olan yerlerdir. Doğru cevap C’dir.

Muhzır: Eski şer’i mahkemelerde davacılar ve davalıları mahkemeye ihzar eden yani çağıran memurlara denirdi. Bunlar bir nevi adlî polis olarak görev yaparlardı. Bunların âmirine de Muhzırbaşı denirdi. Muhzırbaşı ve muhzırlar gördükleri işler karşılığında mahkemeye işi düşenlerden belirli bir ücret alırlardı. Doğru cevap B’dir.

Ases: Şehir ve kasabalarda asayişin muhafazası için geceleri kol gezen ve bugünkü polisin ve gece bekçisinin vazifesini gören memurlara denirdi. Bunların görevi, yolun iki tarafında toplanan kalabalığı yarıp umumi yolu açmak ve asker kaçağı eşkıyayı yakalamaktır. Âmirlerine asesbaşı denirdi. Asesler şehir subaşısı‘na bağlı idiler. Doğru cevap E’dir.

Fâtih kanunnâmesine göre biri mîrî subaşı, diğeri timar subaşısı olmak üzere iki tür subaşılık vardır. Mîrî subaşılar’a şehir subaşısı da denirdi. Bunlar şehirlerdeki ihtisab işlerine bakarlar; bu meyanda vazifelerinden biri gündüzleri kol gezerek çarşı, pazar ve mahalle aralarının temizliğini temin etmek, kaldırımları tamir ettirmektir. Öteki vazifesi ise geceleri asesbaşı ile gezerek uygunsuz takımının teftiş ve araştırılması ile meşgul olmaktır. Kısacası kadı’nın emrinde olan mîrî subaşı, şehir ve kasabalarda belediye, zabıta ve asayiş işlerine bakmaktadır. Timarlı subaşı ise sancakbeyinden sonra sipahilerin en önemli subayıdır. Görevi bulunduğu eyalet ve sancak merkezlerinin idare âmirliğidir. Bunlar serbest dirlik tasarruf ederler, sefere cebelüleri ile birlikte katılırlardı. Doğru cevap A’dır.

Osmanlılar diğer birçok konuda olduğu gibi timar sistemi konusunda da Anadolu Selçuklularındaki iktâ sistemini esas almışlardır.

Buna göre doğru cevap C (Anadolu Selçukluları) şıkkıdır.

Akkoyunlular’da soyurgal denilen, sahibinin sadece örfî vergileri tasarruf edebildiği bir timar tipi bulunmaktadır.

Buna göre doğru cevap B (Akkoyunlular) şıkkıdır.

Geliri 100 bin akçe ve yukarısı olan dirliklere has denilmiştir.

Buna göre doğru cevap C (Has) şıkkıdır.

Pâdişah hasları ile sultan ve vezir vakıflarından başka; vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, nişancı, defterdâr, divan kâtipleri, çavuşlar, çeribaşları, subaşılar ve dizdarlar vb. gibi yüksek rütbeli idâre âmirleri ile diğer memûr ve askerlerin has ve zeâmetleri, idârî ve mâlî bakımdan bâzı imtiyazlara sâhip serbest timar olarak muâmele görmektedir.

Buna göre doğru cevap A (Sipahiler) şıkkıdır.