OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI - Deneme Sınavı - 5

Osmanlı devletinde ilk maliye teşkilatı I. Murad zamanında yapılmıştır. Daha sonraları hududun genişlemesi, ihtiyacın fazlalığı, sebebiyle gelir ve giderlerin miktar ve türü de artmıştır. Devletin kemâle erdiği XVI. yüzyıldan itibaren müesseseler de en olgun ve fonksiyonel hale gelmiştir.

Başmuhasebeciler başdefterdarın yardımcısı idi. Başmuhasebecilerin yardımcısı da “başruznamçeci” idi. Başmuhasebeci, geniş salâhiyete sahip bir görevliydi. İcabında, başdefterdarın bile nizama yahut hazine menfaatine aykırı teklifini reddederdi.

Defterdârlığa ait bütün kayıtlar, defterler, senetler, gelir ve gider cetvelleri ve saire dîvânhânenin yanındaki maliye hazinesinde saklanırdı.

Başdefterdâr’a bağlı, maliye kayıtlarının tutulduğu Defterhâne denilen ve her dîvân toplantısında veziriazamın koynunda taşıdığı padişah mührüyle mühürlenen ve bir sonraki toplantı gününde açılan bir defter hazinesi bulunuyordu. Defterhâne-i hakanî de denilen bu bölümde tımar, zeamet, haslar, vakıflar ve mülklerle ilgili kayıtlarla, devletin her türlü mâlî kayıtlarına ait defter ve belgeler muhafaza ediliyordu. Bu büronun başında ise defter-i hakanî emîni adı verilen bir görevli vardı. Defterhâne kâtip, şakird ve memurlarının tayinleri onun arziyle olurdu. Tanzimat’tan sonra buna defter-i hakanî nazırı denmiştir. Bugünkü karşılığı ise Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’dür.

1838 yılında  Maliye Nezareti kurularak devletin maliyeye ait işleri buradan yürütülmeye başlandı. Hazine ve asâkir-i mansure hazinesi’nin yönetimi Maliye Nezareti’ne verildi.

Süleymaniye medreseleri açılınca önceki derslere ilaveten tıp, tabiiyat ve riyaziye (matematik) dersleri de verilmeye başlanmıştır. Bundan önce tıp ilmi, dârü’ş-şifa denilen hastanelerde tahsil ediliyordu. İlk Osmanlı dârü’ş-şifası da Yıldırım Bayezid tarafından Bursa’da yaptırılmıştı.

İdare kadrosu, mütevelli ve ona bağlı kâtib, câbî (vakıf gelirlerini toplayan), câbî kâtibi, mutemed ve noktacı gibi memurlardan oluşuyordu. Hizmetli kadrosunu ise genellikle hâfız-ı kütüb (kütüphaneci), bevvâb (kapıcı), ferrâş (temizlikçi), kennâs-ı helâ (tuvalet temizleyicisi), sirâci (kandilci) gibi elemanlar meydana getiriyordu.

Şeyhülislâm, IX. Yüzyılda ortaya çıkan ve fetva ile şöhret kazanmış veya çok sayıdaki fakihin tasvibini almış olan fıkıh âlimlerine verilen bir şeref unvanıdır. Osmanlılarda bu unvan padişah tarafından atanan başkent müftüsü’ne verilmiştir.

Şehzadeler belirli bir yaşa gelince onlara ulemânın önde gelen şahsiyetlerinden bir hoca tayin olunurdu. Tahta geçtikleri takdirde de bu şahıs padişah hocası (hâce-i sultanî) unvanını alırdı. Bilinen ilk padişah hocası Çelebi Mehmed’in hocası olan Sofu Bayezid’dir. En çok hocası olan padişah da Fâtih Sultan Mehmed’dir.

İktâ, Osmanlılardan önceki devletlerde ve Selçuklularda timar sisteminin karşılığı idi.

Tahrirler tamamlandıktan sonra bir eyalete veya sancağa ait vergi gelirleri dirlik denilen muayyen büyüklükte parçalara ayrılarak kişilerin rütbe ve istihkaklarına göre tevcih edilmektedir. Timar sistemi içerisinde dirlikler üç ana gruba ayrılmıştır. Bunlar has, zeamet ve timar adını almaktadır.

Sipahilerin timarları içerisindeki defterde yazılı olan veya olmayan çeşitli gelirleri tam bir muhtariyetle tasarruf edebilmesi söz konusu değildir.

Sipahilerin timarları içerisindeki defterde yazılı olan veya olmayan çeşitli gelirleri tam bir muhtariyetle tasarruf edebilmesi söz konusu değildir. Otuz, kırk senede bir yaptırılmakta olan genel sayımlar (tahrirler) sonunda il-yazıcıları, bölgedeki gelir kaynaklarını yeni baştan tesbit etmekte ve sipahilerin beratlarındaki yazılara göre timarın gelirlerini yeniden gözden geçirmektedir. Şayet gelir fazlalığı söz konusu ise mevkufât emini denilen memurlarca hazine namına tahsil edilmektedir.

Sipahi timarında, doğrudan doğruya sipahi tarafından işletilen ve "kılıç yeri" tabir edilen "hassa çiftlikler" ve "hassa çayırlar" vardı. Hatta bazen değirmen, bağ ve bahçe de hassa olabilmektedir. Bizzat sipahiler tarafından işletilen bu çiftliklerin kökeni, Osmanlı öncesinde mevcut olan mâlikâne sistemine dayanmaktadır. Sipahinin kendisi ve ailesi efradı meşgul olmadığı takdirde hassa çiftlikler, sipahi tarafından kiraya verilebilirdi. Bu tür tarla, çayır, bağ ve değirmenler, sipahinin mutlak mülkü değildi. Çünkü sipahi bunları satamazdı. Bunlar timarın "kılıç yeri"ne bağlı demirbaşları idi.

Sâlyânesiz eyaletler timar sisteminin uygulandığı eyaletlerdi. Buralarda tahrir yapılıyor ve tahrir sırasında eyaletin geliri has, zeamet ve timar şeklinde dirliklere ayrılıyordu. Eyalet geliri içerisinden mühim bir kısmı da padişah hasları adı altında merkez hazinesine tahsis ediliyordu. Ayrıca, bu eyaletlerden mahallinde yapılan harcamalardan sonra artan para merkezî hazineye her yıl irsaliye olarak gönderiliyordu. Bu eyaletler: Anadolu, Rumeli, Karaman, Diyarbekir, Erzurum, Dulkadriye, Şam, Budin, Van, Temeşvar vs. eyaletleri idi. Sâlyânesiz eyaletlerin merkezi otoriteye olan bağlılıkları daha sıkıydı. Çünkü timar sistemi uygulandığından dolayı devlet, tahrir yapmak, timarları teftiş etmek gibi sebeplerle daha fazla müdahale imkânı buluyordu. Mısır, Bağdad, Şehr-i zor, Yemen, Habeş, Lahsa, Cezayir, Trablusgarb ve Tunus eyaletleri ise sâlyâneli eyaletlerdi. Sâlyâne, yıllık anlamına gelmektedir. Sâlyâneli eyaletlerde timar sistemi uygulanmıyordu. Yani tahrir (sayım) yapılmıyor, timar ve zeamet gibi dirlikler bulunmuyordu. Eyaletin gelirleri öncelikle eyaletteki beylerbeyi, sancakbeyi ve diğer görevlilerin maaşları çıktıktan sonra merkeze alınıyordu. Buralarda güvenliği sağlamak için yeniçeri garnizonları, kadı ve defterdâr vardı.

Sâlyâneli ve Sâlyânesiz eyaletlerin dışında özel statüleri olan bazı yönetimler vardı ki bunlara İmtiyazlı Eyaletler adı verilmekteydi. Beylerbeyilik/Eyalet statüsünde olmayan bu yerler literatürde "imtiyazlı eyalet" olarak geçse de bunlar klasik eyaletlerden farklı, iç işlerinde bağımsız prenslik, hanlık, voyvodalık vb. idi. Bunlar Eflâk, Boğdan, Erdel, Mekke Şerîfliği ve Kırım Hanlığı idi.

Surre, kelime mânası para kesesi olan Arapça bir kelimedir. Diğer yandan hediye anlamına da kullanılmıştır. Esas olarak Mekke ve Medine’de oturan ve o tarafta bulunan seyyidlere, şeriflere ve ileri gelenlere dağıtılmak üzere Osmanlı padişahları tarafından gönderilen paraya denirdi. Surre alayı, dârüs-saade ağası nezaretinde hazırlanır Recep ayının on ikisinde merasimle yola çıkartılırdı. Bunun yerine ulaşmasından surre emini tayin olunan zat sorumluydu.

Kadı, kazâ idaresinin başı olup, mutlaka yüksek dereceli bir medreseyi bitirmiş ve belli müddet Edirne, Konya, Sivas, Bağdat gibi büyük şehirlerde "dânişmend" (stajiyer) olarak hizmet görmüş kişiler arasından tayin olunurdu. Kadı, görevine ancak iki sene müddetle atanabiliyor, iki yıl sonunda İstanbul’a giderek "mülâzemette" (maaşsız hizmette) beklemesi gerekiyordu. Bu durumda 30 yıl kadılık yapan birisinin 10 yılı mülâzemette geçiyor demektir. Kadıların tayin işleri kadıaskerlere aitti. Kadılıklar, kadıların görev yaptıkları, kazâ bölgesinin durumuna göre belli derecelere ayrılmıştı; kazâ kadıları ve sancak-eyalet kadıları.

Muhzır, Eski şer’i mahkemelerde davacılar ve davalıları mahkemeye ihzar eden yani çağıran memurlara denirdi. Bunlar bir nevi adlî polis olarak görev yaparlardı. Bunların âmirine de Muhzırbaşı denirdi. Muhzırbaşı ve muhzırlar gördükleri işler karşılığında mahkemeye işi düşenlerden belirli bir ücret alırlardı.

Timar, en kısa biçimiyle, muayyen bir bölgeye ait vergi gelirlerinin belirli yükümlülükler karşılığında padişah tarafından bir şahsa verilmesi olarak tarif edilebilir.