OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI - Deneme Sınavı - 14

Vakıfları, yapılış şekilleri, hizmet alanları, nitelikleri, kendilerinden faydalanan insanların durumları gibi farklı açılardan farklı şekillerde tasnif etmek mümkündür. Vakıflar, temelde iki ana gruba ayrılır. Birincisi, doğrudan hizmet üreten vakıflar; ikincisi ise, birinci grupta yer alan vakıfları ayakta tutmak ve hizmet üretmelerini sağlamak üzere kurulan vakıflardır. Birinci grupta bulunanlara, aynıyla intifâ olunan vakıflar denir ki câmi, mescid, medrese, mektep, daru’ş-şifâ (hastahâne), imârethâne (aş-evi), tekke, zâviye, misâfirhâne, kütüphâne, köprü, çeşme, sebil gibi yapılardan oluşan kuruluşlar bu türdendir. İnsanlar, bu tür vakıf müesseselerinin bizzat kendilerinden faydalanırlar; yâni hiç bir sınırlama olmadan câmiye giderler; medrese ve mekteplerde eğitim görürler; çeşmelerden su içer, yol ve köprülerden gelip geçerler. Bu tür vakıflara müessesât-ı hayriyye (hayır kuruluşları) de denmiştir. İkinci grupta yer alan vakıflar ise gelirleriyle intifâ olunan vakıflar adıyla bilinir; bunlar diğer vakıfların finans kaynaklarıdır; birinci grupta yer alan vakıf müesseselerini ayakta tutmak için, onlara gelir sağlarlar. Arâzî, han, hamam, dükkân, binâ, para ve benzeri mal ve mülklerin vakfedilmeleri bu türdendir. Bu tür vakıflara, Osmanlı döneminde gerçek vakıf (asl-ı vakf) denmiştir. Bunlara vakıf gelirleri (akârât) demek de mümkündür. Bu iki tür vakıf, biribirinin tamamlayıcısı olarak kabul edilir.

Bu tür vakıflar, daha ziyâde kendilerinden doğrudan faydalanılan, hukukî ifâdesiyle aynıyla intifâ olunan vakıf kuruluşlarıdır. Meselâ, bir kişi kendisine âit bir arsa üzerine câmi veya mescid yaptırsa, burada ezân okutsa, başka insanlarla birlikte cemaat olup bizzat namaz kılsa, yahut kendisi bulunsun bulunmasın burada namaz kılınmasına izin vermiş olsa, artık o mekân vakfedilmiş (vakf-ı lâzım) sayılır. Bu tür hareketlerle söz konusu mekânı insanların hizmetine sunduğunu açıkça ortaya koyan kişinin, yaptırdığı câmi veya mescid için ayrıca kadıya (mahkemeye) başvurmasına ve tescil yaptırmasına gerek yoktur. Bu mekân fiilen vakıf hâline gelmiş olur. Kişilerin kendi arâzilerinde, yol kenarlarında veya herhangi şahsın mülkü olmayan alanlarda yaptırdıkları çeşmeler, dereler veya nehirler üzerine kurdukları köprüler ve benzeri yapılar da bu türdendir.

Tophâne Ümerâsı Nezâreti, Sultan Bâyezid, Hamidiye, Lâleli, Selîmiye, Mihrişâh Vâlide ve Sultan II. Mahmud vakışarının mülhakât ve mukâtaatından oluşmakta ve Darphâne tarafından idâre edilmekteydi.

İdâresi altındaki vakıfların niteliği dolayısıyla önem kazanan Haremeyn Nezâreti, dört dâireden oluşmaktaydı:

Evkâf-ı Haremeyn Müfettişliği: Haremeyn Nezâreti’nin kuruluşuyla birlikte ortaya çıkmış bir dâire idi. Vakıflarla ilgilenen diğer müfettişliklerden ayrı çalışan ve nezâretin idâresi altında bulunan vakıfların hukukî işleriyle uğraşırdı. Ancak, statü olarak diğer müfettişliklerin üzerinde bulunmaktaydı. Başka bir deyişle, bütün vakıfların hukukî problemlerini ve işleyiş tarzlarını da teftiş ederdi.

Evkâf-ı Haremeyn Muhâsebeciliği: Asıl vazîfesi, vakışarın muhâsebe işlerini teftiş ve kontrol etmekti. Bununla birlikte dâru’s-saâde ağalarının kontrolündeki bütün vakışarın vakfiye ve kuruluş gayelerini de tescil eder; bunların vakıf kurucuları tarafından belirlenen şartlara göre idâresini sağlar, muhâsebe kayıtlarını tutardı.

Evkâf-ı Haremeyn Mukâtaacılığı: Haremeyn vakışarından olup yıllık maktû bir gelir karşılığı kiralanan vakıf arâzi ve binâlarının kayıtları bu dâire tarafından tutulurdu. Bunların vergi ve diğer gelirlerini toplamak (cibâyet), ferâğ ve intikallerini sağlamak da bu dâirenin vazîfeleri arasında idi.

Dâru’s-saâde Yazıcılığı: Dâru’s-saâde ağaları tarafından idâre olunan vakışarın bütün yazışmaları bu dâire tarafından gerçekleştirilirdi. Bu dâirede çalışan memurlar, vazîfeleri gereği, dâru’s-saâde ağalarının bütün sırlarını bildikleri için oldukça nüfûzlu idiler.

İslâm’In ilk dönemlerinden XX. yüzyIlIn başlarIna kadar İslâm ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayatında önemli roller oynayan dînî ve hayrî müesseselere Vakıf adı verilir.

Hayrat; vakıf yoluyla kurulan ve topluma hizmet sunan müesseselere, İslam dünyasında ve bilhassa Osmanlı kaynaklarında hayrat denilmiştir. Hayrat, hayır işlemek ve karşılığında Allah’ın rızasını, dolayısıyla sevap kazanma düşüncesiyle kurulan müsseselerin tamamının ortak adı olmuştur.

Sınırları düşman saldırısından korumak amacıyla teşkilatlanmış olan askerler için hudut boylarında inşa edilen kışla ve tekkeler; müstahkem yapılara "Ribat" adı verilir.

Osmanlı sultanlarından ilk defa vakıf kuran Orhan Bey'dir.

Vakıf işlerini idare etmek üzere tayin olunan kişiye Mütevelli adı verilir. Mütevelli için gerekli vasıfları haiz olan herhangi bir şahıs mütevelli olabilir. Ancak bir vakfın mütevellisine o vakfın nezareti tevcih olunmaz.

Cami, mescid, medrese, mektep, daru’fl-flifâ (hastahâne), sebil gibi yapılardan oluşan kuruluşlar doğrudan hizmet üreten vakıflar arasında yer alırlar.  Arazî, han, hamam, dükkân, binâ, para ve benzeri mal ve mülklerin vakfedilmeler vakıfları ayakta tutmak ve hizmet üretmelerini sağlamak üzere kurulan vakıflardır.

Cami, mescid, medrese, mektep, kabristan, han, çeşme, bir tür karakol demek olan ribatlar ve benzerleri bu türden vakıflar zengin-fakir gözetilmeden “herkesin faydalanabileceği” hayır eserleri arasında yer almaktadır.

Şer’i veya Hayri Vakıflar, gelir kaynaklarından elde edilen gelirlerin tamamı, hiç bir kısıtlamaya ve şarta bağlı olmadan, doğrudan doğruya tahsis edildiği hayır kuruluşuna giden, vakıf kurucusunun, vakfettiği ve vakfın tescil edildiği andan itibaren, eskiden mülkü olan mal üzerinde hiç bir tasarruf hakkının kalmadığı vakıf türüdür.

Fiil ve Hareketle resmiyet kazanan vakıflar daha ziyade kendilerinden doğrudan faydalanılan, hukuki ifadesiyle aynıyla intifa olunan, söz konusu mekanı insanların hizmetine sunduğunu açıkça ortaya koyan kişinin, yaptırdığı cami veya mecsid için ayrıca kadıya (mahkemeye) başvurmasına ve tescil yaptırmasına gerek olmayan vakıf kuruluşlarıdır.

Osmanlılarda arazi ve timar kayıtlarıyla ilgili defterlerin saklandığı devlet dairesine defterhane adı verilir.

Osmanlı sultanlarından ilk defa vakıf kuran Orhan Bey (öl. 1362) olmuştur. Kendisinin ikinci Osmanlı hükümdârı olması dolayısıyla, kurmuş olduğu vakıflar son derece önemlidir. O, 1324 yılında bugünkü Sakarya ilinin Pamukova ilçesi, merkez bucağına bağlı bir yerleşim yeri 6. Ünite - Vakıf Müessesesi 135 olan Mekece’de bir hankah (tekke, zâviye) yaptırmış ve mütevellîliğini âzâdlı kölelerinden Tavâşî Şerâfeddîn’e havâle etmişti. Orhan Bey, ayrıca vakıf sistemi çerçevesinde İznik’te bir medrese kurmuş, bu ilk Osmanlı medresesinin giderlerinin karşılanması için yeterli miktarda gayr-i menkul vakfetmişti. Onun yine vakıf sistemi çerçevesinde, Adapazarı’nda bugün hâlâ Orhan Bey Câmii adıyla bilinen bir câmi ve medrese; Kandıra’da kezâ kendi adıyla anılan başka bir câmi; Bursa’da bir câmi, zâviye, misâfirhâne ve imâret yaptırdığını ve bunların varlıklarını sürdürebilmeleri için vakıf olarak yeterli miktarda gelir kaynağı tahsis ettiğini biliyoruz.

Tahsîs ve irsâd kabîlinden olmayan, yâni kişinin gerçekten kendi mülkü olan bir malı gelir kaynağı olarak bir hayır kuruluşuna vakfetmesine ise, vakf-ı sahîh (gerçek vakıf) denmiştir. Sahîh vakıflar, kurucusu ve hükümdar da dâhil, kimsenin müdâhale edemeyeceği nitelikte bulunmaları dolayısıyla bu isimle anılmışlardır. Bu vakıflara müdâhalenin tek yolu, vakfedildiği kuruluşun artık hizmet veremez duruma düşmesidir.

Gelir getirici gayr-i menkul vakıfların dışında, bir de menkul, yanı taşınabilir nitelikte vakıf gelirleri vardır. Bunlara esâs îtibâriyle para vakıfları denir. Haram karışması endişesi öne sürülerek câiz olup olmadığı konusunda İslâm hukukçuları arasında sert tartışmalar yaşanmış olsa da, Osmanlı döneminde paranın da yaygın olarak vakfedildiğini biliyoruz. Maddî imkânları müsâit olan bir kısım insanlar, müessesât-ı hayriyye denen câmi, mescid, medrese, mektep, hastahâne ve benzeri kuruluşların gelir kaynağı olmak üzere paralarını vakfederek bunların işletilmesini istemişlerdir. Osmanlı döneminde bu şekilde vakfedilen paranın işletilmesi imkânları sınırlıydı. Dolayısıyla İslâm dini fâizi yasaklamasına rağmen, bu tür paralar, onu on bir veya onu on bir buçuktan, bugünün ifâdesiyle %10 veya %15’le fâize verilebiliyordu. Bu şekildeki işlemlere muâmele-i şer’iyye veya hîle-i şer’iyye denmiş ve bir takım sosyal ve iktisâdî mecbûriyetler öne sürülerek câiz görülmüştür. Vakıf literatüründe, menkul veya gayr-i menkul mallardan elde edilen gelirlere akarât denmiştir.

Büyük olsun, küçük olsun vakfiyeler belirli bir düzen içinde yazılmışlardır. Bir vakfiyenin üç ana bölümden oluştuğunu söyleyebiliriz. Bunlar:

Bu çerçevede klâsik bir vakfiyenin muhtevâsına baktığımızda, şöyle bir yazım yolunun izlendiğini görürüz: Önce Allâh’a hamd ve senâ edilir; ardından Peygamber’e salât ve selâm getirilir. Daha sonra, insanları hayır işlemeye teşvik eden âyet ve hadislere yer verilir. Bâzan zikredilen âyet ve hadislerin bir takım özlü sözlerle (kelâm-ı kibâr), insanı düşünmeye, hayır işlemeye teşvik eden şiir parçalarıyla desteklenerek sunulduğu edebî bir üslûpla karşılaşırız. Bu yolla, yapılan vakfın bir hayır işi olduğu da vurgulanmış olur. Vakfiyelerin bu kısımları, giriş (mukaddime, dîbâce) niteliğindedir; bu yüzden, ana bünyeden sayılmaz; dolayısıyla hukukî açıdan bağlayıcı değer taşımazlar. Vakfiyelerin en önemli kısımları, girişi tâkip eden bölümlerdir.

Vakfiyelerin en önemli kısımları, girişi tâkip eden bölümlerdir. Burada, kurulan vakıfla ilgili bütün bilgiler etraflı bir şekilde açıklanır. Verilen bilgilerden:

öğrenmemiz mümkündür.

Hayra teşvik eden ayet ve hadisler giriş bölümünde yer alır.

Sultanlar tarafından kurulan vakıfların nâzır ve mütevellî ismiyle bilinen iki üst yönetici bulunurdu. Ancak, vakfın fiilî idâresi mütevellî tarafından yürütülür, nâzır ise mütevellînin de üzerinde yer alarak, bir tür üst kontrol vazîfesi görürdü. Kâtip, câbî (tahsildar), mu’temed gibi vakfın büyüklüğüne göre sayıları değişen hizmetliler, vakfın idârî ve mâlî işlerinin yürütülmesinde mütevellîye yardımcı olurlardı. Vakıfların idâresi konusunda mütevellî, yüzyıllar boyunca ismi ve rolü değişmeyen tek yönetici olmuştur. Bu umûmî yapı, 1826’da Evkâf Nezâreti’nin kurulmasına kadar devam etmiştir. Nâzırlık ise, fonksiyonu aynı kalmakla birlikte farklı dönemlerde farklı isimlerle anılmış; bu makama getirilen kişilerin vazîfeleri de farklılık göstermiştir