ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ

Down Sendromlu bireylerde doğumla birlikte gelen yapısal veya işlevsel kalp sorunlarına sıklıkla rastlanmaktadır.

Kas-iskelet sisteminde ağrı, mide spazmı, karın veya diş ağrısı, yutkunma güçlüğü vb. hastalık veya kronik sorunların belirtilerini ifade edebilme, şiddetini değerlendirebilme ve bunu sağlık personeline anlatma da yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylere zamanında doğru tanının konulup, tedavinin başlanmasında sorunlar yaşanabilmektedir.

Günlük yaşamda bağımlılığı azaltmayla birlikte hastalıkların kontrolü ve sağlıklı yaşlanma bilinci kazandırılması amacıyla kullanışabilecek en etkili sistemlerden biri de görsel hatırlatıcılardır.

yürüme etkinliği belirli bir döneme kadar baston ve yürüteç gibi düşük teknolojiye sahip cihazlarla yapılabilirken, yaşlanmaya bağlı gelişen kronik çoklu yetersizliklerle bu bireyler hareket etme ve yer değiştirme etkinliklerini elektrik güç destekli tekerlekli sandalyeleri ile yerine getirirken, mikro kontrol sistemi sayesinde sandalye farklı eğim ve yüzeylerde ilerlerken karşılaşabileceği zıt kuvvetler için arka tekerlekleri devreye sokarak hareketini sürdürebilmektedir.

Down Sendromlu bireylerin önemli bir kısmında doğumla birlikte gelen özellikle kalp ve solunum sistemine ilişkin bazı yapısal organ işlev sorunları görülebilmekte, bu bireylerde diğer hastalıklara obezite ve hormonal bozuklukalar eşlik etmektedir.

Hiç şüphesiz ki geçen zaman diliminde, bulaşıcı hastalıkların kontrolü, doğum sonrası ve bebek bakımında gelişme, hijyen ve beslenme kalitesinde artış, tıp alanındaki ilerlemelere bağlı olarak tanı ve tedavi sürecinde başarı, sağlık ve bakım hizmetlerinde gelişmeler bireylerin yaşam süresini arttırmada etken olmuştur.

Sağlık ve bakım gereksinimleri için sağlık ve sosyal hizmetler sistemine en çok başvuran özel gereksinimli bireylerin zihinsel yetersizlik, Down Sendromu, serabral palsi, otistik spektrum bozukluğu, görme yetersizliği ve işitme yetersizliği tanısına sahip oldukları görülmektedir.

Bu konuda takip edilen pek çok model olmakla birlikte bu modellerden bazıları özellikle özel gereksinimi olan yetişkin ve yaşlı bireylerin sağlık ve bakım hizmetleri için uygun bulunmuştur. Bu modeller: ..... Konsültasyon yaklaşımı, kendi uzmanlığının dışında farklı bir sağlık uzmanından görüş alarak sorunun anlaşılması ve tedavisini kolaylaştırmaktır. Sınırlı bir işbirliği olur, sürdürülebilir ve tek başına yeterli bir yaklaşım değildir.

Özel gereksinimi olan birey • Aile hekimi • Diş hekimi • Fizik tedavi uzmanı • Geriatri uzmanı • Hemşire • İşitme-konuşma terapisti • Klinik psikolog • Odyolog • Sosyal hizmet uzmanı• Aile üyesi veya bakıcı • Dahiliye uzmanı • Diyetisyen • Fizyoterapist • Göğüs hastalıkları uzmanı • İş-meşguliyet terapisti • Kardiyoloji uzmanı • Nöroloji uzmanı • Ortopedist • Üroloji uzmanı

Kalabalık, gürültülü ve çevresel uyaranın fazla olduğu hastane ortamında sağlık personelinin özel gereksinimli bireyle kuracağı doğru iletişim, bu bireylerdeki korku ve endişe halini azaltacak, sağlık ekibine ve yapılacak işlemlere uyumu arttıracaktır. Sağlık personelinin her özel gereksinimli bireyle etkileşimi farklı olmalıdır. Bu bireylerle konuşurken sağlık personeli sakin olmalı, yüzünde endişe hali olmamalıdır. Şayet söylenilenleri anlıyor ve kendini ifade edebiliyorsa sağlık personeli sorularını ılımlı bir yaklaşımla bakıcısı veya ailesine değil özel gereksinimli bireye yöneltmelidir. Çevredeki görsel ve işitsel uyaranların şiddeti (siren sesi, parlak ışık, çalan radyo veya müzik) mümkün olabildiğince sınırlı tutulmalıdır. Elektronik alarmlar veya monitörler sessiz modda çalıştırılmalıdır.

Çocukluk döneminden itibaren özel e!itim ve rehabilitasyon sürecinden geçen özel gereksinimli bireylerin, ileri yaşlarda da rehabilitasyon programlarından yararlanmak durumunda olması, beraberinde bıkkınlık, önemsememe ve işbirliği göstermeme gibi uyumsuz davranışlar sergilemelerine neden olabilir. Bu da dinamik süreci olumsuz etkileyip, hedeflenen amaçlara ulaşılmasını güçleştirir ve hatta işlevsel olarak geriye gidişe de neden olabilir. Bu nedenle, rehabilitasyon programının içeriği sağaltım temelliancak rekreasyonel bir yaklaşımla hazırlanmalıdır.

Hastaneye başvuru sırasında tedavi izninin sağlanması konusunda gerekli yasal işlemleri takip etmeli ve yasal izni almalı, • Özel gereksinimli bireyin sosyal güvencesi kapsamında ilgili kurum yetkilileriyle görüşmeli, • Özel gereksinimli bireyin hastanede kaldığı sürece kurum bakımı altında ise kurum yetkilileriyle, kendi evinde kalıyorsa aile üyeleriyle iş birliği içerisinde olmalı, • Hastane kaynaklarının özel gereksinimli birey için verimli kullanımını sağlamalı, sağlık hizmetlerinin koordinasyonu gibi hastanede yatış süresini kısaltacak yaklaşımları organize etmeli, bireyin varsa yasal başka hakları bunlardan hastanenin yararlanmasını sağlamalı, • Taburcu planlamasını organize etmeli, • Sağlık ve bakım hizmetlerinin aksamaması için taburcu öncesi özel gereksinimli bireyin kaldığı kurumun müdürü veya sosyal hizmet uzmanı ile görüşmelidir.

Hafif ve orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylerin genel sağlık sorunları; akut sağlık sorunları örn., üst solunum yolu enfeksiyonu, orta kulak iltihabı), artan yaşla birlikte kalp ve dolaşım sorunları (örn., doğuştan kalp hastalığı, kalp kapak sorunları, kalp yetmezliği, hipertansiyon, damar tıkanıklığı), düşük fiziksel aktivite seviyesi ve beslenme alışkanlığına bağlı olarak obezite, bazı kanser türleri (örn., gastrointestinal), görme ve işitme sorunları, düşük aktivite düzeyi ve bağırsak hareketliliği nedeniyle kabızlık (konstipasyon), kas tonusu ve mesane kapasitesindeki azalmaya bağlı idrar tutmada güçlük, yaşlılık döneminde erkeklerde prostat sorunları, yetersiz ağız bakımı, nedeniyle diş problemleri, nörolojik sorunlardır (örn., epilepsi).

İleri düzeyde zihinsel yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylerin genel sağlık sorunları; kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları, solunum yetmezliği, akciğer inflamasyonu, kronik kabızlık, enfeksiyon hastalıklar, doğuştan veya sonradan oluşan kas-iskelet sistemi sorunları (omurgada eğrilik, kalça ekleminde gelişim yetersizliği, ayakta deformiteler), yutma-çiğneme güçlüğü ve bağımsız beslenememe, reflü, düşük aktivite düzeyi ve yetersiz beslenmeye bağlı osteoporoz, epilepsi, şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar ve diş ve ağız sorunlarıdır. Her iki grubun da genel sağlık sorunlarına bakıldığında epilepsinin hem hafif ve orta düzeyde hem de ileri düzeyde zihinsel yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylerin genel sağlık sorunlarından biri olduğu görülmektedir.

Özel gereksinimli bireylerin kendini ifade etme ve yönetme konusundaki sınırlılıkları nedeniyle, şikayet veya hastalık belirtilerini sağlık sistemindeki uzman veya bakım personeline aktarmada sorun yaşamalarına yol açmakta, bu durum da zamanında ve doğru sağlık ve bakım hizmeti almalarını güçleştirmektedir.

Görme fonksiyonlarında kayıplar 60’lı yaşlardan önce ortaya çıkan, ancak 60 ile 80’li yaşlar arasında oldukça yaygınlık gösterip, yaşlılık döneminin en sık karşılaşılan duyu sistemine ait bir yetersizlik durumudur.

Bireylerin sınırlılıkları, sağlık bakım personelinin özel gereksinimi olan bireylerin tedavi ve bakımı konusunda deneyimli olmaması, sağlık personelinin hasta yoğunluğu nedeniyle bu bireylere çok zaman ayıramaması, sağlık sistemindeki bürokratik güçlükler, hastane veya bakım merkezinde çevresel şartlar ve fiziki koşulların uygun olmaması gibi nedenler özel gereksinimli bireylerin sağlık sistemine dahil edilmesi ve yararlanmasında engelleyici olabilmektedir.

“Gözden geçirme” bileşeninde tedavi ve bakımda izlenen yaklaşım modeli analiz edilir. Uygulama sonuna kadar gerçekleşen tüm süreç değerlendirilir. Belirli aralıklarla kısa ve uzun vadeli hedeflere ilişkin inceleme yapılır. Yeni değerlendirme için tarih belirlenir.

Kurumsal bakım hizmetleri, bakmakla yükümlü kimsesi olmayan veya ileri düzeyde sağlık ve bakım gereksinimi olan bireylere farklı disiplinlerden sağlık ve bakım uzmanlarının gündüzlü veya yatılı olarak hizmet verdiği birimlerdir. Bu birimler; hastaneler veya klinikler, hastalığa özel merkezler, rehabilitasyon merkezi, bakım ve rehberlik merkezi ve huzurevleri ve mesleki rehabilitasyon birimleridir.

Multidisipliner yaklaşım, 1950’li yıllardan bu yana özel gereksinimi olan bireyler için kullanılan bir yaklaşımdır. Aynı ortamda olmasa da farklı sağlık meslek uzmanlarının bulunduğu ve doktor tarafından koordine edilerek son kararın verildiği bir modeldir (örn., geriatri uzmanı, psikolog, fizyoterapist, hemşire, sosyal hizmet uzmanı). Hiyerarşik bir yapısı vardır.

Bir ekibin yedi ile on arası üyesi olması idealdir, ekibin daha kalabalık olması koordinasyon açısından zor olabilmektedir.