PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON - Deneme Sınavı - 11

Yaşlılık dönemi çoğu insan için aynı zamanda emeklilik yıllarına denk gelmektedir. Bu bağlamda kişilerin boş zamanlarının oldukça fazla olduğu söylenebilir. Boş zamanlarını işlevsel bir biçimde geçirmeyen kişilerin, kendilerine kendi, sorunlarına ve yalnızlıklarına yoğunlaşmaları mümkündür. Bu nedenle bu dönemde kişinin kendisini iyi hissedeceği etkinlikler içinde bulunması önemlidir. Hobiler kişilerin yapmaktan hoşnut oldukları bireysel uğraşlardır. Bu nedenle hobilerin çok geniş bir yelpazesi vardır. Sözlü tarih çalışmaları, yemek tarifi kitabı yazma, koro çalışmaları, şiir okuma, el becerilerini ve reflekslerini geliştirecek atölyeler ve hafıza oyunları yaşlı kişiler için birer hobi olarak düşünülebilir. Kimi yaşlılar için hobi sadece kitap okumak anlamına gelirken kimi yaşlılar için resim yapmak, kimileri için akvaryum, kimileri için bahçe işleri yapmak anlamına gelmektedir.
Bazı yaşlılar boş zamanlarında kitap yazmaya, bazıları müzik etkinliklerine yönelebilir. Burada önemli olan kişilerin kendileri için uygun olan hobiyi bulmalarını sağlamaktır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Yaşlılık kalıtsal yapının ve dış faktörlerin etkisiyle, hücredeki biyokimyasal tepkimelerden başlayarak, hücre, doku, organ ve vücut düzeyindeki işlevlerin azalması olarak tanımlanabilir.

Psikolojik yaşlanma; bireyin algılama, öğrenme, sorun çözme gibi bellek gücü ile kişilik kazanma alanlarına uyum sağlama kapasitesinin değişmesi, yaşa bağlı olarak davranışsal uyum yeteneğinin bozulmasıdır.

Sağlığı geliştirmeye katkısı olan olumlu sağlık davranışlarını şöyle sıralayabiliriz:
• Dengeli ve yeterli beslenme, kilo kontrolü
• Düzenli uyku
• Ağız ve vücut hijyenini sürdürme
• Fiziksel aktivite
• Sigara, alkol ve benzeri kullanmama
• Stresle etkin baş etme
• Güvenli çevrede yaşama ve kazalardan korunma
• Bağışıklama
• Güvenli cinsel yaşam
• Olumlu iletişim ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi
• Düzenli kontrolleri yaptırma

Bağışıklama: Yaşlıların her yıl bir kez grip aşısı yaptırması gerekmektedir. Örneğin nefes darlığı sorunu kronik olan yaşlı, grip ve pnömoni aşısını yaptırmadığı takdirde ölüm riskiyle karşılaşabilir. Ayrıca, yaşlılar hac, umre ya da başka bir nedenle farklı coğrafyalara gitmeden önce korunmak amacıyla önerilen aşıları mutlaka yaptırmalıdır.

Birincil önleme faaliyetleri;
• Beslenme-ağız sağlığı gereksinimleri,
• Uygun fiziksel aktivite, egzersiz gereksinimleri,
• Sağlıklı uyku,
• Ekonomik güvence gereksinimleri, yoksulluğun önlenmesi,
• Psiko-sosyal gereksinimler,
• Manevi gereksinimler (Çoklu kayıplarla baş etme, bakım ve bağımsızlığı sürdürme,
dinî ve yaşam inançlarını, değerlerini gerçekleştirebilme, etkileşim ve arkadaşlık),
• Güvenlik gereksinimleri (bağışıklama, düşmeyi önleme, ilaçların kullanımı, toplum içinde güvenlik) gibi faaliyetleri kapsar (Callen ve Rector, 2014).

Örneğin felç sonrası hastanın fizik tedavi alması, solunum sıkıntısı yaşayan hastalar için solunum terapisi,
yatağa bağımlı olan yaşlıya eklem sorunlarının daha da kötüleşmemesi amacıyla yatak
içinde egzersiz yaptırılması üçüncül önleme hizmetlerine örnektir.

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir.

Yaşlılığı algılayışı: Yaşlılıkla ilgili “yaş yetmiş, iş bitmiş, unu eledik, eleği astık, bir ayağımız çukurda” gibi bazı deyim ve atasözlerinde yer aldığı gibi olumsuz tutum ve yargılar yaşlıların sağlığı geliştirme aktivitelerine yönelmesini, katılmasını engelleyebilir.

Solunum sisteminde:

Primer yaşlanma; yaşlanma sürecine bağlı olarak yapı ve fonksiyonlardaki bozulmadır. Sekonder yaşlanma ise; hastalıklar ve çevresel faktörlerin (eksoz dumanı, sigara dumanı, ultraviyole, radyasyon gibi etkenler) etkisiyle ortaya çıkan yaşlanmadır (Arıoğul, 2006).

Sağlığı Geliştirme
Birinci Uluslararası Sağlığı Geliştirme Konferansı’nda (1986), “sağlığı geliştirme, kişilerin kendi sağlıkları üzerindeki kontrollerini arttırmalarını ve sağlıklarını geliştirmelerini
olanaklı hale getirmektir” şeklinde tanımlanmıştır (WHO, 1986). Sağlığın geliştirilmesi
en üst düzey sağlık veya en yüksek iyilik seviyesine insanları taşımak için yapılan tüm
çabaları kapsamaktadır (Pender, Murdaugh ve Parsons, 2011). Sağlığı geliştirme, kişilerin kendi sağlıklarını iyileştirmek ve sağlıkları üzerinde kontrolü almak için insanlara olanak sağlama sürecidir (WHO, 2002)

SAĞLIKTA ÖNLEME DÜZEYLERİ
Hastalıkları önleme özellikle bireylerin yaşına özgü yaygın bulaşıcı olmayan hastalıklar
ve yaralanmalar gibi durumların önlenmesi ve yönetimini içermektedir. Önlemenin düzeyleri; “primer önleme” (tütün kullanımının önlenmesi gibi), “sekonder önleme” (kronik hastalıkların erken tespiti için tarama yapılması gibi) ve “tersiyer önlemedir” (hastalıkların uygun klinik yönetimi) (WHO, 2002).

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel
ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir
(Karadakovan, 2014).

Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır.
Yaşlının sık kullandığı eşyalar uzanmasını ya da yüksek bir yere çıkıp almasını gerektirmeyecek şekilde kolay alabileceği yerde olmalıdır.
Paspas, halı gibi eşyalar kaymayan türden, az tüylü olmalı, kayıyorsa çift yönlü yapışkan bantlarla sabitlenmelidir.
Yaşlının kullandığı tekerlekli sandalye, yatak, komidin gibi eşyaların tekerleri lastik
ve sabitlenebilir şekilde olmalıdır.

Islak temizlik yapıldığı sırada ortam kuruyana dek yaşlının yürümesi engellenmelidir.
Elektrikli battaniye, oksijen tüpü gibi araçlara yangın riski açısından dikkat edilmelidir.
Yaşlıya yataktan ya da oturduğu yerden kalkma sırasında acele etmemesi söylenmelidir.
Yaşlının gözlük, işitme cihazı, baston gibi yardımcı cihazlarını düzenli kullanması
ve bu cihazların yanında olması sağlanmalıdır.
Yaşlının ayakkabı ve terlikleri kayma ve düşmeleri önleyecek şekilde; tabanı kaygan olmayan, ayak büyüklüğüne uygun olmalıdır.
Duş sırasında düşmeleri önlemek için küvet ya da zemine kaymayan ve emici paspaslar yerleştirilmelidir.
Yaşlının fiziksel olarak olabildiğince aktif olması, düzenli egzersiz yapması sağlanmalıdır. Egzersiz düşmeleri önlemektedir.

YAŞLILIK DÖNEMİNDE SAĞLIĞI GELİŞTİRME ÜZERİNE AİLENİN ETKİSİ
Yaşlıların sağlığını geliştirmesinde ailenin etkisi çok önemlidir. Yaşlının fonksiyonel kapasitesinde gerilemeleri azaltmak için yaşlılık döneminde sağlanan bakımda, aile üyeleri sadece yaşlının iyi beslenmesini sağlayan değil, daha aktif olmaları için yaşlıları cesaretlendiren davranışlar sergilemelidir (WHO, 2015b). Ailenin yaşlılık konusunda algı ve tutumları, yaşlının sağlığı geliştirmesini kolaylaştırabilir ya da zorlaştırabilir. Örneğin yaşlılık dönemini yaşamın sonu olarak gören ve yaşlıların aktif olmasının gereksiz olduğunu düşünen aileler büyük ihtimalle yaşlıyı sağlığı geliştirme konusunda desteklemeyecektir. Aile üyelerinin birbirlerine sevgi ve güven vermesi ise, yaşlı açısından sağlığı geliştirme davranışları için destekleyici bir aile ortamı oluşturacaktır. Örneğin yaşlının Psiko-sosyal sağlığını korumak için aile sohbetlerinde onun katılımını sağlamak, eski ya da yeni hatıralarını anlatması için zaman vermek, deneyimlerinden yararlanmak hem aile hem de yaşlı için olumludur.
Ailenin yapısı (çekirdek ya da geniş), ekonomik durumu, konut koşulları, aile üyelerinin iletişimi, ailenin yaşlıya fiziksel olarak yakınlığı-uzaklığı, ailenin yaşlıyla ilgilenme
konusunda istekliliği gibi birçok faktörün yaşlının sağlığını geliştirmeye yönelik katkısı
vardır. Örneğin yürüyüş yapmak isteyen bir yaşlıya eşinin “zaten yaşlandın, bu saatten
sonra yürüyüş yapsan ne olacak” gibi tepkiler vermesi yaşlının doğru sağlık davranışı sürdürmesini engelleyebilir.
Geleneksel aile yapısında yaşlıya saygı ve yaşlının karar verici rolü ön plandadır. Ancak
günümüzde aile yapısındaki değişimler yaşlının rol ve statüsünde olumsuz yönde değişimlere neden olmuştur. Bu değişim, yaşlının sağlığı geliştirme aktivitelerinde ve bakımında yalnız karar vermesi gibi bazı durumları ortaya çıkarmaktadır. Oysa yaşlılar sağlıklarıyla ilgili kararlarda bir yakınının desteğine ya da kontrolüne ihtiyaç duyabilir. Verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi yaşlının sağlığını geliştirmeye inanan ve destekleyen ailelerde yaşlıların sağlık sorunları daha az görülecektir.
Bakım verenlerin yeterliliğini arttırma ile ilgili olarak üniversitelerde projeler ve tezler
de yapılmaktadır.

YAŞLILARIN SAĞLIĞINI GELİŞTİRMEDE İYİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ
Yaşlılara iyi bakım sunmak için yaşlının kapasitesini arttırmayı sağlayan sağlık hizmetleriyle bütünleştirilmiş programlara gereksinim vardır. Yaşlılar sağlıklarını geliştirmeye olanak sağlayan bir çevrede yaşarsa, sağlığı geliştirme aktivitelerini yerine getirmek daha da kolaylaşır (örneğin, hareket zorluğu olan bir yaşlının kolay erişilebileceği, tekerlekli sandalyesi ile rahat hareket edebileceği bir evde yaşaması, bilişsel alanda gerilemesi olan bir yaşlının demans-dostu toplum içinde, yaşlı dostu şehirde yaşaması gibi) (WHO, 2015b). Aşağıda yaşlıların sağlığını geliştirmede iyi uygulama örneklerini bulabilirsiniz: Almanya’nın Ruhrşehrinde kendi kendine yardım grupları ya da zindelik ve rehabilitasyon için spor aktiviteleri sunan kuruluşlar ve evde düzenli sağlık kontrollerinin yapılması gibi yaşlı dostu özellikler yer almaktadır. Meksika’daki yaşlılar aşılama kampanyasından ve ücretsiz gözlük hizmetinden memnun kalmışlardır. Ayrıca yaşlılar yaşadıkları şehrin yaşlı dostu bir şehir olması için çabalayabilmektedir. Kanada’nın Saanich kentindeki yaşlılar toplum sağlığı merkezleri içerisinde yaşlılara ayrılan alanların genişletilmesini, Rusya’nın Tuymazy şehrindeki yaşlılar sağlık kaplıcaları için mali destek sağlanmasını teklif etmişlerdir. İslamabad ve Meksika’da, yaşlılar için sunulan hizmetlerin merkezden daha ziyade yerel komşuluklarda sağlanması iyi bir fikir olarak görünmektedir (WHO, 2007). Türkiye’de 65 yaş üstüne ulaşımın ücretsiz olması, hastaya ve yaşlıya bakım ücretinin verilmesi gibi uygulamalar vardır.

Destekleyici müdahalelerde ise; bütün yaşlılar için gıda maddelerine ulaşımın ve yeterli beslenmenin sağlanması, evde bakım hizmetlerinin geliştirilmesi ve bakım hizmetlerine tam erişimin sağlanması için paydaş kuruluşlar ile iş birliğinin sağlanması amaçlanmıştır.

Ülkemizde yaşlılar için rutin aşılama programı yoktur, ancak uzman hekim tarafından
önerilirse aşılar yapılmaktadır. Ayrıca rutin olarak umre ve hac yolculuğuna çıkacak yaşlılara menenjit ve polio aşısı yapılmaktadır. Bağışıklama çocuklarda olduğu kadar yaşlılar içinde önemlidir ve yaşlılık döneminde birçok hastalığın önlenmesine ya da daha hafif geçirilmesine katkı sağlar.

Hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma: Yaşlıların vücut sistemlerindeki gerilemelerin
hepsi bir arada düşünüldüğünde hizmetlere ulaşımı ve tam olarak yararlanması güçleşebilir. Örneğin yaşlı, evine çok yakın olan bir sağlık merkezine bile gitmekte zorlanabilir. Hastanedeki işlemleri yönetmek, bilişimin ve internetin sağlık hizmetlerinde kullanımının yaygınlaşması ile randevu almak, laboratuvar sonuçlarını öğrenmek gibi hizmetlere ulaşımda, yaşlı birey bir yakınının desteğine ihtiyaç duyabilir.