PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

Psikososyal rehabilitasyonun amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• Hastalığın yol açtığı bozukluk ve yeti kaybı oranının azaltılmasını sağlamak,

• Hastanın sosyal rolünü yerine getirmesi için var olan becerilerinin geliştirmesini sağlamak,

• Yetenek, beceri ve kapasitelerini güçlendirmek,

• Hastanın sosyal, psikolojik uyumunu kolaylaştırmak,

• Bireysel bağımsızlığını artırmak,

• Daha ileri bozulma ve yeti kayıplarını önlemek,

• Hastanın bireysel sorumluluğunu artırmak,

• Hastada iyileşme (iyi oluş) duygusunu geliştirmek,

• Aile, arkadaş gibi destek grubu üzerindeki zorlanmayı azaltmak (MEB, 2012).

Psikososyal rehabilitasyonun amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• Hastalığın yol açtığı bozukluk ve yeti kaybı oranının azaltılmasını sağlamak,

• Hastanın sosyal rolünü yerine getirmesi için var olan becerilerinin geliştirmesini sağlamak,

• Yetenek, beceri ve kapasitelerini güçlendirmek,

• Hastanın sosyal, psikolojik uyumunu kolaylaştırmak,

• Bireysel bağımsızlığını artırmak, • Daha ileri bozulma ve yeti kayıplarını önlemek,

• Hastanın bireysel sorumluluğunu artırmak,

• Hastada iyileşme (iyi oluş) duygusunu geliştirmek,

• Aile, arkadaş gibi destek grubu üzerindeki zorlanmayı azaltmak (MEB, 2012).

Etkili bir psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetinin özellikleri aşağıda sıralanmaktadır:

• Rehabilitasyon, hastanın ilaç tedavisine destek olarak en kısa süre içinde başlamalıdır ve hastanın kendi rızası ile olmalıdır.

• Aile ile iş birliği içinde sürdürülmelidir. Aileden sürekli bilgiler alınarak, hastayı daha iyi tanımak, ailenin desteğini ve katılımını sağlamak şarttır.

• Hastanın kendisini ve kaygılarını ifade etmesine olanak sağlanmalıdır.

• Bireyin mevcut özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Yapamayacağı konularda üstüne giderek kendini yetersiz hissetmesi daha kötü sonuçlar doğurur.

• Doğru hedefler konulmalıdır. Hastalığın ne evrede olduğu ve ne kadar ilerleme kaydedilebileceği konusunda açık ve net olunmalıdır.

• Rehabilitasyon süresi hastada kaygı, endişe gibi farklı sorunlar yaratmamalıdır. Mevcut problemleri en aza indirgemeye yönelik olmalıdır.

• Rehabilitasyon günlük yaşamı etkilemeyecek şekilde sürdürülmelidir. Hasta rehabilitasyon programı için sosyal çevresinden ve sahip olduğu sorumluluklardan soyutlanmamalıdır.

• Rehabilitasyonun sürekliliği sağlanmalıdır. Hastaya ilaç tedavisine göstermesi gereken süreklilik ve özeni, rehabilitasyonda da sürdürmesi gerektiği aşılanmalıdır (Özkan ve Uslu, 2014; s. 21).

Birçok alanda olduğu gibi psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinde de bu hizmetleri uygulamayla ilgili bazı ilkeler ve değerler bulunmaktadır. Bu ilkeler aşağıda sıralanmıştır:

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, umut beslerler ve saygı duyarlar, herkesin öğrenme ve gelişme kapasitesi olduğu inancına sahiptirler.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, iyileşmede kültürün ve kültürel çeşitliliğin merkezî role sahip olduğunu kabul ederler. Destek alan bireyler için tüm hizmetlerin kültürel olarak anlamlı olmasını sağlamaya çalışırlar.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, destek alan kişilerin belirlediği kişilerle bilgilendirme ve verilen kararları paylaşma yoluyla iş birliği yaparlar.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, destek alan bireylerin güçlü yanları ve yetileri üzerine inşa edilir.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, birey merkezlidir; bireylerin farklı ihtiyaçlarına karşılık gelecek biçimde düzenlenir ve onların değerleri, umutları ve amaçlarıyla uyumludur.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, iyileşme sürecindeki bireylerin vatandaşlık haklarını kullanabilecekleri, sorumluluklarını yerine getirebilecekleri, fırsatları keşfedebilecekleri şekilde yaşadıkları toplumla tam anlamıyla bütünleşmelerini sağlamalıdır.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, kendi yaşamını yönetme gücünü ve kişisel gücü geliştirmeye çalışır. Tüm bireyler aldıkları hizmet türünü belirlemek de dahil olmak üzere, kendi kararlarını alma hakkına sahiptirler.

Yataklı Rehabilitasyon Merkezleri: Sıklıkla hastanelerden bağımsız bir birim olarak çalışır ve rehabilitasyon ekibini oluşturan tüm sağlık çalışanlarını barındırır. Her hasta için özelleşmiş rehabilitasyon programı disiplinler-arası yaklaşım ile uygulanır. Genellikle diğer birimlerden daha yoğun rehabilitasyon hizmeti verir.

Balayı evresi: Kişinin işe bağlı sorumluluklarından kurtulması nedeniyle kendisini özgür hissettiği ve sonrası için hayaller kurduğu dönemdir.

Psiko-sosyal bakımda dördüncü düzeydeki becerilerde ise, alanında uzmanlaşmış profesyonel (psikiyatrist, klinik psikolog, psikolojik danışman, psikiyatri hemşiresi, terapist) tarafından yapılan bilişsel terapi, davranışçı yöntemler, aile terapisi gibi yöntemler bulunmaktadır. Hemşireler ve diğer sağlık personeli çözümlenmesi güç olan klinik problemleri çözmek adına bu alanlarda uzmanlaşmış hemşirelerden bilgi ve destek almalıdır. Çözümü güç olan klinik problemlerin çözümünde çok disiplinli bir yaklaşımla müdahale edilmelidir. Bu nedenle bu alanlarda psiko-sosyal bakım uygulamalarında ekip anlayışlarının geliştirilmesi önem kazanmaktadır.

Etik mercek, psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerini sunacak olan uygulamacıların ve bu hizmetlerden yararlananların hakları, sorumlulukları ve değerlerinin tüm ögelerini kapsamaktadır. Etik mercek çoğunlukla ruhsal hastalıkla ilgili yasal mevzuat konularıyla yakından ilişkilidir. Anahtar ilke, psiko-sosyal rehabilitasyona yönelik yaklaşımın temeli olan değerlerin açık biçimde ifade edilmesidir. İyi bir psiko-sosyal rehabilitasyon hizmet uygulamasında, sunulan hizmetteki her bir modüle dair değerler yazılı ve görünür ifadeler şeklinde sunulur.

Çeşitlilik merceği etnik yapı, kültür, cinsiyet, yaş ve dile dair farklılıkların ruhsal bozukluğun ve bozukluğun neden olduğu zorlanmanın oluşumunu ve azalmasını nasıl etkilediğini inceler. Psiko-sosyal rehabilitasyonun, ruhsal hastalıkların etnik yapı, kültür, cinsiyet ve dile bağlı olarak ortaya çıkan geniş yelpazedeki deneyimlere karşılık vermesi gerekir.

Moral terapi hareketi içinde, ruhsal hastalığın genel işlevde bulunma üzerindeki etkisine dair farkındalık giderek artmıştır. ABD’de federal hükümet 1920 yılında ilk olarak fiziksel engelli bireyler için rehabilitasyon hizmetlerine onay verilmiştir. 1943 yılında Birleşik Devletler Mesleki Rehabilitasyon Kanunu, psikiyatrik hastalığı olan insanlara maddi destek ve mesleki rehabilitasyon hizmetlerinin sunulması yönünde değiştirilmiştir. Bu değişiklik, ruhsal sorun yaşayan bireylerde mesleki işlevde bulunmanın öneminin tanınmasını sağlamıştır.

Ülkemizde rehabilitasyon çalışmaları ilk olarak 1930’lu yıllarda, Mazhar Osman döneminde başlamıştır. Hastanenin şehir dışında bulunan boş arazileri tarıma açılmış, hastalar buğday ekimi, çeşitli sebzelerin yetiştirilmesi ve bağ bozumunda çalışmışlardır. Yine bu dönemde eleman yetersizliği nedeniyle hastalar hastanede çalıştırılmaya başlanmış, eczane, mutfak gibi bölümlerde yer almış, berber olarak çalışmışlardır. 1938 yılında kurulan “Akıl Hıfzıssıhha Cemiyeti” rehabilitasyon çalışmaları için toplantılar düzenlemiş, ancak pek başarılı olamamıştır.

Denge evresi, emekli bireyin aslında daha yapabileceği şeylerin olduğunu fark ettiği ve zamanını yeniden planladığı dönemdir. Bu evredeki uyum düzeyini kişilik özellikleri etkilemektedir.

Atchley’e göre emeklilik süreci "emekli rolünün yok edilmesi" ile sonlanır. Bu evrede, emeklilik rolü, kişinin ölümü, kronik hastalığın ortaya çıkması, yeni bir kariyere veya işe yönelmesi veya işveren rolüne girmesiyle son bulur.

Yataklı rehabilitasyon merkezleri, sıklıkla hastanelerden bağımsız bir birim olarak çalışır ve rehabilitasyon ekibini oluşturan tüm sağlık çalışanlarını barındırır. Her hasta için özelleşmiş rehabilitasyon programı disiplinler-arası yaklaşım ile uygulanır. Genellikle diğer birimlerden daha yoğun rehabilitasyon hizmeti verir

Yapılan çalışmalara göre depresyon yaygınlığı toplumda %5-8 iken 65 yaş üstündeki popülasyonda %10-15’tir ve bu oran bakımevlerinde kalanlarda %40’ın üzerine çıkmaktadır. Bunun yanısıra güçlü aile bağları ve alışıldık yaşam çevresinde olma depresyondan koruyucu etmenler arasındadır.

Dördüncü düzeyde hastanın problem çözme becerilerini geliştirmeye yönelik etkinlikler yapılır üçüncü düzeyde; bilişsel terapi, davranışçı yöntemler, aile terapisi gibi yöntemler ise dördüncü düzeyde uygulanır.

Deneysel mercek, psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetinin etkililiğine dair bilimsel araştırmalar yapılmasına vurgu yapar. Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinde; delile dayalı yöntemlerin kullanılması, bu yöntemlere dair açık uygulama yönergelerinin olması, mevcut hizmetlerin etkililiğinin araştırılması ve bunların belgelendirilmesi önemlidir.

Çevresel Mercek Çevresel mercek, bu çerçeve içinde yer alan en geniş merceklerden birisidir ve ruh sağlığı bozukluğu olan kişiye açık olan sosyal ve fizik olanakların miktarı ve niteliği ile ilgilidir. Bu kaynaklar arasında kariyer, mesleki kaynaklar, barınma, genel toplumsal katılıma ve ruh sağlığı sistemine yardımcı olan kaynaklar bulunmaktadır.

Bilişsel rehabilitasyon temel bilgi işleme becerilerini geliştirmeyi amaçlar. Düzenli bilişsel egzersizlerle bellek, dikkat, planlama ve kavramsal yetilerin onarımı ya da bu alanlardaki kusurların telafisine yönelik taktikler geliştirilir. Hastaların toplumsal biliş şemalarıyla çalışılır ve toplumsal algı sorunlarını çözmeye yönelik alıştırmalar yapılır. Diğer insanların duygusal ifadelerini tanıma, kendi duygularını düzenleme ve uygun tepkiler geliştirme alıştırmaları iletişim sorunlarının çözümünde önemli katkılar sağlar.

İçgörü Değerlendirme Ölçeğı yaşlı danışanın yaşadığı ruhsal bozukluğa ve psikolojik yardım almaya dair ne düzeyde farkındalığa sahip olduğunu belirlemeye hizmet etmektedir.