PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

Yaşlılık kalıtsal yapının ve dış faktörlerin etkisiyle, hücredeki biyokimyasal tepkimelerden başlayarak, hücre, doku, organ ve vücut düzeyindeki işlevlerin azalması olarak tanımlanabilir. Yaşlanmayı primer ve sekonder yaşlanma olarak ayırabiliriz. Primer yaşlanma; yaşlanma sürecine bağlı olarak yapı ve fonksiyonlardaki bozulmadır. Sekonder yaşlanma ise; hastalıklar ve çevresel faktörlerin (eksoz dumanı, sigara dumanı, ultraviyole, radyasyon gibi etkenler) etkisiyle ortaya çıkan yaşlanmadır (Arıoğul, 2006).

Fonksiyonel yaşlanma; aynı yaşta olan bireylerle karşılaştırıldığında toplum içinde fonksiyonların devam ettirilememesidir. Psikolojik yaşlanma; bireyin algılama, öğrenme, sorun çözme gibi bellek gücü ile kişilik kazanma alanlarına uyum sağlama kapasitesinin değişmesi, yaşa bağlı olarak davranışsal uyum yeteneğinin bozulmasıdır. Sosyolojik yaşlanma; yaşlının toplumdaki statüsü, toplumun yaşlıdan beklediği rol ve davranışlar, toplumdan topluma değişiklik gösteren göreceli yaşlanmadır.

Psikolojik yaşlanma; bireyin algılama, öğrenme, sorun çözme gibi bellek gücü ile kişilik kazanma alanlarına uyum sağlama kapasitesinin değişmesi, yaşa bağlı olarak davranışsal uyum yeteneğinin bozulmasıdır.

Sağlığı geliştirmeye katkısı olan olumlu sağlık davranışlarını şöyle sıralayabiliriz:
• Dengeli ve yeterli beslenme, kilo kontrolü
• Düzenli uyku
• Ağız ve vücut hijyenini sürdürme
• Fiziksel aktivite
• Sigara, alkol ve benzeri kullanmama
• Stresle etkin baş etme
• Güvenli çevrede yaşama ve kazalardan korunma
• Bağışıklama
• Güvenli cinsel yaşam
• Olumlu iletişim ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi
• Düzenli kontrolleri yaptırma.

Önlemenin düzeyleri; “primer önleme” (tütün kullanımının önlenmesi gibi), “sekonder önleme” (kronik hastalıkların erken tespiti için tarama yapılması gibi) ve “tersiyer önlemedir” (hastalıkların uygun klinik yönetimi) (WHO, 2002).

Birincil önleme faaliyetleri;
• Beslenme-ağız sağlığı gereksinimleri,
• Uygun fiziksel aktivite, egzersiz gereksinimleri,
• Sağlıklı uyku,
• Ekonomik güvence gereksinimleri, yoksulluğun önlenmesi,
• Psiko-sosyal gereksinimler,
• Manevi gereksinimler (Çoklu kayıplarla baş etme, bakım ve bağımsızlığı sürdürme,
dinî ve yaşam inançlarını, değerlerini gerçekleştirebilme, etkileşim ve arkadaşlık),
• Güvenlik gereksinimleri (bağışıklama, düşmeyi önleme, ilaçların kullanımı, toplum içinde güvenlik) gibi faaliyetleri kapsar (Callen ve Rector, 2014)

İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir (Ostwald ve Dyer, 2011).

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir

Güvenliğin sürdürülmesi ve kazaların önlenmesi için alınabilecek tedbirleri şöyle sıralayabiliriz (Callen ve Rector, 2014; Halil, 2006;
Murray, 2009; Uyanık, Karaduman ve Can, 2006):
• Eskimiş eşyaların (fırın, şofben, kombi gibi) bakımı ve tamiri yapılmalı, bakımı yapılamayacak durumdaysa yenisiyle değiştirilmelidir.
• Ortamın havalandırması yeterli olmalı, genellikle mutfak penceresinde bulunan gaz emniyet havalandırması açık tutulmalıdır.
• Zeminde ayağın takılmasına neden olacak kablolar gizli halde tutulmalıdır.
• Evde oyuncak gibi küçük parçalı, fark edilmeyecek cisimler düşmeye neden olacağından dikkat edilmelidir.
• Koridor, merdiven kenarlıkları, banyo, tuvalet ve klozet kenarlarına tutamaklar yerleştirilmelidir.
• Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır.
• Yaşlının sık kullandığı eşyalar uzanmasını ya da yüksek bir yere çıkıp almasını gerektirmeyecek şekilde kolay alabileceği yerde olmalıdır.
• Paspas, halı gibi eşyalar kaymayan türden, az tüylü olmalı, kayıyorsa çift yönlü yapışkan bantlarla sabitlenmelidir.
• Yaşlının kullandığı tekerlekli sandalye, yatak, komidin gibi eşyaların tekerleri lastik ve sabitlenebilir şekilde olmalıdır.
• Islak temizlik yapıldığısırada ortam kuruyana dek yaşlının yürümesi engellenmelidir.
• Elektrikli battaniye, oksijen tüpü gibi araçlara yangın riski açısından dikkat edilmelidir.
• Yaşlıya yataktan ya da oturduğu yerden kalkma sırasında acele etmemesisöylenmelidir.
• Yaşlının gözlük, işitme cihazı, baston gibi yardımcı cihazlarını düzenli kullanması ve bu cihazların yanında olması sağlanmalıdır.
• Yaşlının ayakkabı ve terlikleri kayma ve düşmeleri önleyecek şekilde; tabanı kaygan olmayan, ayak büyüklüğüne uygun olmalıdır.
• Duş sırasında düşmeleri önlemek için küvet ya da zemine kaymayan ve emici paspaslar yerleştirilmelidir.
• Yaşlının fiziksel olarak olabildiğince aktif olması, düzenli egzersiz yapması sağlanmalıdır. Egzersiz düşmeleri önlemektedir.

Ülkemizde yaşlıların sağlığını geliştirmeye yönelik uygulamalara bakacak olursak bu konuda “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 2015-2020” yayınlanmıştır ve stratejiler, öncelikli ve destekleyici müdahale yaklaşımları belirlenmiştir: Bu
programdaki stratejiler:
• Strateji 1: Yaşam boyu sağlığın geliştirilmesi ve sağlıklı yaşlanma
• Strateji 2: Sağlığa yönelik risklerden toplumun korunması
• Strateji 3: Yaşlı bireyler için sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ve sağlık hizmetlerine tam erişimin sağlanması
• Strateji 4: İzleme ve değerlendirmenin güçlendirilmesi olarak belirlenmiştir.

Aşağıdakilerden hangisi “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 2015-2020” yayınında yer alan stratejilerden biri değildir?

Ailenin yapısı (çekirdek ya da geniş), ekonomik durumu, konut koşulları, aile üyelerinin iletişimi, ailenin yaşlıya fiziksel olarak yakınlığı-uzaklığı, ailenin yaşlıyla ilgilenme konusunda istekliliği gibi birçok faktörün yaşlının sağlığını geliştirmeye yönelik katkısı vardır

Sağlığı geliştirmeye katkısı olan olumlu sağlık davranışlarını şöyle sıralayabiliriz:

• Dengeli ve yeterli beslenme, kilo kontrolü

• Düzenli uyku

• Ağız ve vücut hijyenini sürdürme

• Fiziksel aktivite

• Sigara, alkol ve benzeri kullanmama

• Stresle etkin baş etme

• Güvenli çevrede yaşama ve kazalardan korunma

• Bağışıklama

• Güvenli cinsel yaşam

• Olumlu iletişim ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi

• Düzenli kontrolleri yaptırma.

İkincil önleme, yaşlılarda yaygın görülen hastalıkların (Alzheimer, artiritler, kalp-damar hastalıkları, depresyon, diyabet, osteoporoz) erken tanı ve ilk tedavisinin yapılarak sağlığın sürdürülmesini kapsar. Böylece komplikasyonlar (örneğin diyabetli bir hastada görmenin kaybı) ve bağımlılık gelişmez. İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir (Ostwald ve Dyer, 2011).

Üçüncül önleme; herhangi bir hastalık ya da sağlıkta bozulma oluştuktan, tanısı konduktan ya da ilk tedavisi başladıktan sonra takip, rehabilitasyonu ve tedaviden kaynaklanan komplikasyonları önlemeyi içerir. Kalp yetmezliği, felç, diyabet, kognitif (bilişsel) bozukluk ya da artrit (eklemlerde kireçlenme) gibi yaşlılar arasında yaygın görülen kronik hastalıklar her zaman önlenemeyebilir. Bununla birlikte yaşlının güçsüz kalmasına neden olan belirtiler ve hastalığın hasar verici etkileri sağlık çalışanları tarafından önerilen ve teşvik edilen sağlıklı seçimlerle azaltılabilir (Callen ve Rector, 2014). Örneğin felç sonrası hastanın fizik tedavi alması, solunum sıkıntısı yaşayan hastalar için solunum terapisi, yatağa bağımlı olan yaşlıya eklem sorunlarının daha da kötüleşmemesi amacıyla yatak içinde egzersiz yaptırılması üçüncül önleme hizmetlerine örnektir.

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir.

Yaşlılarda Bağışıklığı sağlayan hücrelerde azalma, Kanser oranlarında artış, Enfeksiyonlara yatkınlık görüldüğünde yapılması gerekenler: 

- Beslenme, hijyen ve sağlık durumunuzu koruyun.

- Enfeksiyonun vücut sıcaklığında artış gibi belirtilerini gözlemleyin.

- Yaşlılarda strese yetersiz ve geç verilen yanıtla başa çıkmak için uygun stres yönetimini ve güvenlik önlemlerini öğretin.

Güvenliğin sürdürülmesi ve kazaların önlenmesi için alınabilecek tedbirleri şöyle sıralayabiliriz (Callen ve Rector, 2014; Halil, 2006; Murray, 2009; Uyanık, Karaduman ve Can, 2006):

• Eskimiş eşyaların (fırın, şofben, kombi gibi) bakımı ve tamiri yapılmalı, bakımı yapılamayacak durumdaysa yenisiyle değiştirilmelidir.

• Ortamın havalandırması yeterli olmalı, genellikle mutfak penceresinde bulunan gaz emniyet havalandırması açık tutulmalıdır.

• Zeminde ayağın takılmasına neden olacak kablolar gizli halde tutulmalıdır.

• Evde oyuncak gibi küçük parçalı, fark edilmeyecek cisimler düşmeye neden olacağından dikkat edilmelidir.

• Koridor, merdiven kenarlıkları, banyo, tuvalet ve klozet kenarlarına tutamaklar yerleştirilmelidir.

• Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır.

• Yaşlının sık kullandığı eşyalar uzanmasını ya da yüksek bir yere çıkıp almasını gerektirmeyecek şekilde kolay alabileceği yerde olmalıdır.

Ülkemizde yaşlıların sağlığını geliştirmeye yönelik uygulamalara bakacak olursak bu konuda “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 2015-2020” yayınlanmıştır ve stratejiler, öncelikli ve destekleyici müdahale yaklaşımları belirlenmiştir: Bu programdaki stratejiler:

• Strateji 1: Yaşam boyu sağlığın geliştirilmesi ve sağlıklı yaşlanma

• Strateji 2: Sağlığa yönelik risklerden toplumun korunması

• Strateji 3: Yaşlı bireyler için sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ve sağlık hizmetlerine tam erişimin sağlanması

• Strateji 4: İzleme ve değerlendirmenin güçlendirilmesi olarak belirlenmişti

Aşağıdakilerden hangisi “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 2015-2020” yayınında yer alan öncelikli ve destekleyici müdahale stratejilerinden  biri değildir?

Fizyolojik yaşlanma; biyolojik değişikliklere bağlı olarak organlarda ortaya çıkan değişikliklerdir. Doğru cevap B'dir.