PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel
ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir
(Karadakovan, 2014).

Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır.
Yaşlının sık kullandığı eşyalar uzanmasını ya da yüksek bir yere çıkıp almasını gerektirmeyecek şekilde kolay alabileceği yerde olmalıdır.
Paspas, halı gibi eşyalar kaymayan türden, az tüylü olmalı, kayıyorsa çift yönlü yapışkan bantlarla sabitlenmelidir.
Yaşlının kullandığı tekerlekli sandalye, yatak, komidin gibi eşyaların tekerleri lastik
ve sabitlenebilir şekilde olmalıdır.

Islak temizlik yapıldığı sırada ortam kuruyana dek yaşlının yürümesi engellenmelidir.
Elektrikli battaniye, oksijen tüpü gibi araçlara yangın riski açısından dikkat edilmelidir.
Yaşlıya yataktan ya da oturduğu yerden kalkma sırasında acele etmemesi söylenmelidir.
Yaşlının gözlük, işitme cihazı, baston gibi yardımcı cihazlarını düzenli kullanması
ve bu cihazların yanında olması sağlanmalıdır.
Yaşlının ayakkabı ve terlikleri kayma ve düşmeleri önleyecek şekilde; tabanı kaygan olmayan, ayak büyüklüğüne uygun olmalıdır.
Duş sırasında düşmeleri önlemek için küvet ya da zemine kaymayan ve emici paspaslar yerleştirilmelidir.
Yaşlının fiziksel olarak olabildiğince aktif olması, düzenli egzersiz yapması sağlanmalıdır. Egzersiz düşmeleri önlemektedir.

YAŞLILIK DÖNEMİNDE SAĞLIĞI GELİŞTİRME ÜZERİNE AİLENİN ETKİSİ
Yaşlıların sağlığını geliştirmesinde ailenin etkisi çok önemlidir. Yaşlının fonksiyonel kapasitesinde gerilemeleri azaltmak için yaşlılık döneminde sağlanan bakımda, aile üyeleri sadece yaşlının iyi beslenmesini sağlayan değil, daha aktif olmaları için yaşlıları cesaretlendiren davranışlar sergilemelidir (WHO, 2015b). Ailenin yaşlılık konusunda algı ve tutumları, yaşlının sağlığı geliştirmesini kolaylaştırabilir ya da zorlaştırabilir. Örneğin yaşlılık dönemini yaşamın sonu olarak gören ve yaşlıların aktif olmasının gereksiz olduğunu düşünen aileler büyük ihtimalle yaşlıyı sağlığı geliştirme konusunda desteklemeyecektir. Aile üyelerinin birbirlerine sevgi ve güven vermesi ise, yaşlı açısından sağlığı geliştirme davranışları için destekleyici bir aile ortamı oluşturacaktır. Örneğin yaşlının Psiko-sosyal sağlığını korumak için aile sohbetlerinde onun katılımını sağlamak, eski ya da yeni hatıralarını anlatması için zaman vermek, deneyimlerinden yararlanmak hem aile hem de yaşlı için olumludur.
Ailenin yapısı (çekirdek ya da geniş), ekonomik durumu, konut koşulları, aile üyelerinin iletişimi, ailenin yaşlıya fiziksel olarak yakınlığı-uzaklığı, ailenin yaşlıyla ilgilenme
konusunda istekliliği gibi birçok faktörün yaşlının sağlığını geliştirmeye yönelik katkısı
vardır. Örneğin yürüyüş yapmak isteyen bir yaşlıya eşinin “zaten yaşlandın, bu saatten
sonra yürüyüş yapsan ne olacak” gibi tepkiler vermesi yaşlının doğru sağlık davranışı sürdürmesini engelleyebilir.
Geleneksel aile yapısında yaşlıya saygı ve yaşlının karar verici rolü ön plandadır. Ancak
günümüzde aile yapısındaki değişimler yaşlının rol ve statüsünde olumsuz yönde değişimlere neden olmuştur. Bu değişim, yaşlının sağlığı geliştirme aktivitelerinde ve bakımında yalnız karar vermesi gibi bazı durumları ortaya çıkarmaktadır. Oysa yaşlılar sağlıklarıyla ilgili kararlarda bir yakınının desteğine ya da kontrolüne ihtiyaç duyabilir. Verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi yaşlının sağlığını geliştirmeye inanan ve destekleyen ailelerde yaşlıların sağlık sorunları daha az görülecektir.
Bakım verenlerin yeterliliğini arttırma ile ilgili olarak üniversitelerde projeler ve tezler
de yapılmaktadır.

YAŞLILARIN SAĞLIĞINI GELİŞTİRMEDE İYİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ
Yaşlılara iyi bakım sunmak için yaşlının kapasitesini arttırmayı sağlayan sağlık hizmetleriyle bütünleştirilmiş programlara gereksinim vardır. Yaşlılar sağlıklarını geliştirmeye olanak sağlayan bir çevrede yaşarsa, sağlığı geliştirme aktivitelerini yerine getirmek daha da kolaylaşır (örneğin, hareket zorluğu olan bir yaşlının kolay erişilebileceği, tekerlekli sandalyesi ile rahat hareket edebileceği bir evde yaşaması, bilişsel alanda gerilemesi olan bir yaşlının demans-dostu toplum içinde, yaşlı dostu şehirde yaşaması gibi) (WHO, 2015b). Aşağıda yaşlıların sağlığını geliştirmede iyi uygulama örneklerini bulabilirsiniz: Almanya’nın Ruhrşehrinde kendi kendine yardım grupları ya da zindelik ve rehabilitasyon için spor aktiviteleri sunan kuruluşlar ve evde düzenli sağlık kontrollerinin yapılması gibi yaşlı dostu özellikler yer almaktadır. Meksika’daki yaşlılar aşılama kampanyasından ve ücretsiz gözlük hizmetinden memnun kalmışlardır. Ayrıca yaşlılar yaşadıkları şehrin yaşlı dostu bir şehir olması için çabalayabilmektedir. Kanada’nın Saanich kentindeki yaşlılar toplum sağlığı merkezleri içerisinde yaşlılara ayrılan alanların genişletilmesini, Rusya’nın Tuymazy şehrindeki yaşlılar sağlık kaplıcaları için mali destek sağlanmasını teklif etmişlerdir. İslamabad ve Meksika’da, yaşlılar için sunulan hizmetlerin merkezden daha ziyade yerel komşuluklarda sağlanması iyi bir fikir olarak görünmektedir (WHO, 2007). Türkiye’de 65 yaş üstüne ulaşımın ücretsiz olması, hastaya ve yaşlıya bakım ücretinin verilmesi gibi uygulamalar vardır.

Destekleyici müdahalelerde ise; bütün yaşlılar için gıda maddelerine ulaşımın ve yeterli beslenmenin sağlanması, evde bakım hizmetlerinin geliştirilmesi ve bakım hizmetlerine tam erişimin sağlanması için paydaş kuruluşlar ile iş birliğinin sağlanması amaçlanmıştır.

Hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma: Yaşlıların vücut sistemlerindeki gerilemelerin
hepsi bir arada düşünüldüğünde hizmetlere ulaşımı ve tam olarak yararlanması güçleşebilir. Örneğin yaşlı, evine çok yakın olan bir sağlık merkezine bile gitmekte zorlanabilir. Hastanedeki işlemleri yönetmek, bilişimin ve internetin sağlık hizmetlerinde kullanımının yaygınlaşması ile randevu almak, laboratuvar sonuçlarını öğrenmek gibi hizmetlere ulaşımda, yaşlı birey bir yakınının desteğine ihtiyaç duyabilir.

Yaşlanma tanımları yapılırken kronolojik, biyolojik, fizyolojik, fonksiyonel, psikolojik, sosyolojik yaşlanmanın ne olduğunun anlaşılması önemlidir. Kronolojik yaşlanma; bireyin doğumundan sonra yaşadığı yılları kapsar. Dünya Sağlık Örgütü, Birleşmiş Milletler gibi kuruluşların yaşlılığın başlangıç yaşına ilişkin kabulleri 60 ya da 65 yaş olarak belirtilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Sosyolojik yaşlanma; yaşlının toplumdaki statüsü, toplumun yaşlıdan beklediği rol ve davranışlar, toplumdan topluma değişiklik gösteren göreceli yaşlanmadır. Doğru cevap C'dir.

İkincil önleme, yaşlılarda yaygın görülen hastalıkların erken tanı ve ilk tedavisinin yapılarak sağlığın sürdürülmesini kapsar. Böylece komplikasyonlar ve bağımlılık gelişmez. İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komp- likasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir. Doğru cevap C'dir.

Birincil önleme aktiviteleri, kişinin sağlığını sürdürmede etkili olan tüm eylemleri içerir. Sağlık eğitimi, güvenilir kişisel sağlık uygulamalarının takibi, uygun bağışıklama programının uygulaması birincil önleme faaliyetleridir. Primer önleme; hastalıklar ortaya çıkmadan ve hastalıkları önlemeye yönelik yapılan girişimlerdir.

Yaşlılarda bellek kaybı, hatırlamada güçlükler, hesap yapma yeteneğinde azalma, zaman kavramında bozulma gibi bilişsel değişiklikler ve görmede azalma, tat ve koku almada gerilemeler, dokunma hissinde azalma, işitmede gerileme gibi duyusal değişiklikler yaşlıların olumlu sağlık davranışlarını geliştirmesini güçleştirebilir.

Yaşlılıkta bağışıklık sisteminin zayıflaması sonucunda görülen belirtiler bağışıklığı sağlayan hücrelerde azalma, kanser oranlarında artış ve enfeksiyonlara yatkınlıktır.

40-69 yaş arasında meme kanseri teşhisi için iki yılda bir mamografi yöntemi önerilmektedir.

Türkiye’de 65 yaş üstüne ulaşımın ücretsiz olması, hastaya ve yaşlıya bakım ücretinin verilmesi gibi uygulamalar vardır. Ayrıca, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tara- fından “yaşlı dostu kentler” programı uygulanmakta ve başvuran belediyelerin koşulları “yaşlı dostu kent” kriterleri açısından değerlendirilmektedir. Bu yıl Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından “Yaşlı Dostu Kentler Sempozyumu” 26-27 Kasım 2015 tarihinde Bursa’da düzenlenmiş ve “Yaşlı Dostu Kentler Ödülleri” Bursa Büyükşehir Belediyesi, Erzincan Belediyesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi’ne verilmiştir. Yaşlı dostu kent olmanın bazı kriterleri; yaşlıların da yararlanabileceği spor alanları, yeşil alanlar, sanatsal ve kültürel etkinlikler, yaşlıların üretken olabilecekleri fırsatlar, el sanatları, spor ve müzik kursları, sosyal yardım olanaklarının varlığıdır.

Ülkemizde yaşlıların sağlığını geliştirmeye yönelik uygulamalara bakacak olursak bu konuda “Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 2015-2020” yayınlanmıştır ve stratejiler, öncelikli ve destekleyici müdahale yaklaşımları belirlenmiştir. Destekleyici müdahalelerde ise; bütün yaşlılar için gıda maddelerine ulaşımın ve yeterli beslenmenin sağlanması, evde bakım hizmetlerinin geliştirilmesi ve bakım hizmetlerine tam erişimin sağlanması için paydaş kuruluşlar ile iş birliğinin sağlanması amaçlanmıştır.

İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir.

Birincil önleme aktiviteleri, kişinin sağlığını sürdürmede etkili olan tüm eylemleri içerir. Sağlık eğitimi, güvenilir kişisel sağlık uygulamalarının (örneğin, diş ipi, emniyet kemeri kullanımı, fiziksel olarak aktif bir yaşam, egzersiz) takibi, uygun bağışıklama programının uygulaması birincil önleme faaliyetleridir. Osteoporoz erken tanısı ise ikincil önleme olarak kabul edilmektedir.

İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir. Doğru cevap A'dır.

Üçüncül önleme; herhangi bir hastalık ya da sağlıkta bozulma oluştuktan, tanısı konduktan ya da ilk tedavisi başladıktan sonra takip, rehabilitasyonu ve tedaviden kaynaklanan komplikasyonları önlemeyi içerir. Örneğin felç sonrası hastanın fizik tedavi alması, solunum sıkıntısı yaşayan hastalar için solunum terapisi, yatağa bağımlı olan yaşlıya eklem sorunlarının daha da kötüleşmemesi amacıyla yatak içinde egzersiz yaptırılması üçüncül önleme hizmetlerine örnektir. Doğru cevap D'dir.

HPV testi rahim ağzı kanserinin tanı ve teşhisinde kullanılan bir yöntemdir. Doğru cevap C'dir.