PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

Kalp ve Dolaşım Sistemi:
• Kalpte büyüme
• Kalbin işlevsel kas kitle miktarında azalma (kalpteki zorlanmayı egzersiz azaltabilir)
• Kalbin vücuda pompaladığı kan miktarında azalma (yaşlanma sürecinde günlük
yaşam becerileri sırasında daha çabuk yorulmanın nedenlerinden birisi)
• Kan akışında yavaşlama (yara iyileşmesinde yavaşlama)
• Küçük tansiyonda düşüş (felç için risk)
• Nabız basıncında artış (egzersiz kan basıncını düşürür)
• Kanın kalbe geri dönüşünde daha düşük basınç (damar hastalıklarının göstergesi
olabilir, kolesterol seviyesinin takip edilmesi gerekir)
• Toplardamarların kapaklarında sorunlar
• Damarların esnekliğinde azalma ve tansiyonun yükselmesi
• Damar iç duvarında plak oluşumları ve sonucunda kan akışının geçişi için zorlanma (beyin kanaması ve kalp krizi için risk olup yaşlı bireylerde bir beyin kanamasında bilişsel, motor, dil-konuşma ve sosyal-duygusal becerilerde yetersizlikler)
görülebilmektedir. Doğru cevap B' dir.

Kas-İskelet Sistemi:
• Toplam kas ve kemik kitlesinde azalma sonucu yeterince kas kuvveti üretememe ve
dayanıklılığın azalması (yer değiştirme ve denge gerektiren tüm günlük yaşam becerilerinde zorlanma, örneğin; yürüme, merdiven inip-çıkma, banyo yapma, eşya
taşıma vb.)
• Kas liflerinin uzunluğu ve eklem kıkırdak yapısında değişimler sonucu eklem hareket genişliğinde % 20-25 oranında azalma (giyinme-soyunma, dönme ve uzanma gibi esneklik becerisi gerektiren günlük yaşam sırasındaki etkinliklerde zorlanma ve ağrı sonucu daha az hareket etme isteği)
• Kasın uzantısı tendon ve eklemleri bir arada tutan bağ yapısındaki sıvı içeriğinde
azalma sonucu eklem bütünlüğünde azalma ve yaralanmalara açık hale gelmesi ve
diz-ayak-kalça gibi ağırlık taşıyan eklemlere vücut ağırlığını aktaramama (örneğin;
yürüyüş ve merdiven inip-çıkma becerileri sırasında baston veya koltuk değneği
kullanma ihtiyacı)
• Kifoz adı verilen kambur gövde pozisyonun ortaya çıkışı (denge ve duruş sorunları, solunum mekanizmasında bozulma) Doğru cevap C' dir.

Sinir Sistemi:
• Toplam beyin ağırlığı ve büyüklüğünde azalma
• Sinir hücre sayısında azalma
• Beyne kan akışında azalma
• Nöronlar arası bilgi aktarım hızında azalma (yaşlanma sürecinde hafıza gibi bilişsel fonksiyonların hızında yavaşlama)
• Bilgi işlemleme ve problem çözme gibi bilişsel fonksiyonlarda değişim (günlük yaşamda kendini yönetme ve ilgili becerilerde bağımsızlık düzeyini olumsuz etkilemektedir. Örneğin; alış-veriş sırasında hesap yapma, bankamatikten para çekme,
toplu taşıma araçlarına doğru yerde binme ve inme, yapılacak günlük işleri hatırlama, başlatma ve başarılı şekilde tamamlama)
• Bellek (hafıza) kaybı, bir psikiyatrik bozukluk olarak değerlendirilmeyebilir, normal yaşlanma sürecinin bir sonucu olarak yaşlılarda sıkça görülmektedir. Bellek
kaybı, belirli miktarın çok üzerine çıkarsa demans (bunama) ile birlikte görülür.
Bellek kaybı özellikle isim, nesne yerleri ve zincirleme karmaşık becerileri hatırlamada güçlüğe yol açarak günlük yaşam becerilerinde bağımsızlığı ve yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir.
• Sinir sisteminde uyarıların iletiminden sorumlu aksonların sayısında azalmaya bağlı
sinir iletim hızında azalma ve buna bağlı olarak reaksiyon zamanında artış ile uyarana daha geç tepki verme (günlük yaşam rutinlerinde hem biliş hemde hareket gerektiren becerilerde zorlanma, örneğin trafikte karşıdan karşıya geçme ve araç kullanma) Doğru cevap D' dir.

Temel günlük yaşam becerileri; bireylerin ana becerilerini kapsayıp kişinin kendi vücudunun bakımına ilişkin aktivitelere odaklanır. Öz bakıma ilişkin bu beceriler;
• Banyo yapma/duş alma
• Büyük ve küçük tuvalet tutma becerisi (bağırsak ve mesane kontrolü)
• Giyinme-soyunma
• Yeme ve yutma
• İşlevsel yer değiştirme (yataktan ayağa kalkma, tuvalete oturma, yürüme, merdiven inip-çıkma, sandalyeye oturma-kalkma vb. )
• Cinsel aktivite
• Tuvalet hijyeni
• Kişisel cihazların bakımını (işitme cihazı, el-ayak-bacak için özel tasarlanmış
ortez ve yardımcı cihazlar) içerir.

Doğru cevap A' dır.

Yaşlı bireyin bir aktivite sırasında becerilerini sergileyebilmesi/gösterebilmesidir. Bunlar; motor beceriler, duyu-algı becerileri, sosyal-duygusal beceriler, bilişsel beceriler, iletişim becerileridir. Zehra Hanım’ın tuvalete oturma ve kalkma sırasında dengesini korumaya çalışması, motor beceriye ilişkin bir performanstır. Zehra Hanım’ın giysilerini doğru şekilde giymeye çalışması duyu-algı-motor becerisi için bir performanstır. Banyo yapma becerisinin tüm basamaklarını (su sıcaklığını ayarlama, küvete girme, oturağa oturma, tüm vücudunu suyun altına sokma, şampuanı alma, saçlarına sürme ve diğer basamaklar) doğru sırayla ve tam olarak tamamlayabilmesi de duyu-motor-biliş becerilerine
ilişkin bir performansa örnek olarak verilebilir. Doğru cevap E' dir.

Gözetimle: Yaşlı bireye temel ve ileri günlük yaşam becerilerini yerine getirmesi için
sözel yönlendirme ve gözetim gerekebilir (özellikle becerinin güvenli şekilde yerine getirilmesi için). Örneğin; Zehra Hanım’a yatağından kalkıp banyoya giderken güvenlik amacıyla gözetim yapılması gerekir. Doğru cevap B' dir.

Orta Düzeyde Yardım: Yaşlı bireyin beceriyi güvenli ve doğru şekilde tamamlaması
için % 50 fiziksel veya sözel yardıma ihtiyacı vardır. Yaşlı birey becerinin % 50 ile %74’ünü
yerine getirir. Örneğin; Zehra Hanım merdivende bir üst basamağa çıkabilmek için felç
nedeniyle kontrolsüz olan bacak ve gövde yarısı için fiziksel yardıma gereksinim duyar. Doğru cevap D' dir.

• Dizartrik konuşma: Geveleyerek konuşma
• Afazik konuşma: Kelimeleri iletişim için kullanamama
• Agnozi: Nesneleri isim veya görünüş olarak hatırlama becerisinde kayıp
• Apraksi: Amaçlı hareketleri sergileme becerisinde kayıp, bu kayıp kullanılan kelime biçimlerini hatırlamamayı da kapsayabilir. Doğru cevap E' dir.

Temel ve ileri günlük yaşam becerilerine ilişkin ilk öğretim denemeleri ilk edinim fazı
olarak adlandırılır. Bu fazda yaşlı birey pek çok hata yapabilir, öğretim sırasında doğru
beceriler sergilese de, bu becerileri kalıcı şekilde sergileyemez. Doğru cevap A' dır.

Oturma pozisyonundayken elektrik prizinin yüksekliği en az 45 cm yukarıda olmalıdır. Doğru cevap C' dir.

Kalp ve dolaşım sisteminde meydana gelen değişimler: 
• Kalpte büyüme
• Kalbin işlevsel kas kitle miktarında azalma (kalpteki zorlanmayı egzersiz azaltabilir)
• Kalbin vücuda pompaladığı kan miktarında azalma (yaşlanma sürecinde günlük
yaşam becerileri sırasında daha çabuk yorulmanın nedenlerinden birisi)
• Kan akışında yavaşlama (yara iyileşmesinde yavaşlama)
• Küçük tansiyonda düşüş (felç için risk)
• Nabız basıncında artış (egzersiz kan basıncını düşürür)
• Kanın kalbe geri dönüşünde daha düşük basınç (damar hastalıklarının göstergesi
olabilir, kolesterol seviyesinin takip edilmesi gerekir)
• Toplardamarların kapaklarında sorunlar
• Damarların esnekliğinde azalma ve tansiyonun yükselmesi
• Damar iç duvarında plak oluşumları ve sonucunda kan akışının geçişi için zorlanma (beyin kanaması ve kalp krizi için risk olup yaşlı bireylerde bir beyin kanamasında bilişsel, motor, dil-konuşma ve sosyal-duygusal becerilerde yetersizlikler)
görülebilmektedir.

Sözel iletişimde güçlük, yaşlı bireylerin davranışları üzerinde olumsuz tutum ve davranışlara yol açarken, iletişimi zayıflatacak ve yaşlıda problem davranışlara yol açacak bazı yaklaşımlardan kaçınılması
gerekir. Bunlar;
• Sözel iletişim sırasında soyut veya sembolik kavramlar kullanmayın. Örneğin;“çok yağmur yağıyor” cümlesi yerine “bardaktan boşalırcasına yağmur yağıyor” cümlesi kullanılmamalıdır.
• Gereksiz detayları olan uzun karmaşık cümleler kullanılmamalıdır.
• Sözel iletişim sırasında aceleci olunmamalıdır.
• Yaşlının iletişim teşebbüsleri düzeltilmemelidir.
• Yaşlının söylenileni bir defada anlaması beklenmemelidir.
• Yaşlıya yeni kelimeler, işaretler veya semboller sunulmamalıdır.
• Bakım personeli çok yoğun bir iş anında veya çevresinde bir yoğunluk varken yaşlı bireyle iletişim için kendisini zorlamamalıdır.

Doğru cevap D'dir.

Yaşlı bireylerle çalışan bakım personelinin iletişimi güçlendirici ve sözel iletişimi kolaylaştırıcı bazı pratik önerileri uygulaması yararlı olacaktır. Bunlar;

Öğrenme, beceri veya davranışlarda görülen istendik ve kalıcı değişikliklerdir. Öğrenme sürecinin sonunda yaşlı bireyde hedeflenen beceriler veya davranışlar kazanılır.
Öğrenme aşamaları aşağıdaki sırayla gerçekleşir. Bunlar;
1. İlk edinim
2. Akıcılık
3. Kalıcılık
4. Genelleme (öğrenmenin transfer edilmesi) dir.

Müdahale sürecinin her aşamasında kullanılması gereken motor öğrenme ilkeleri aşağıda sıralanmaktadır:

1. Yeni bir hareket becerisini öğrenmek aktif bir süreçtir: Motor bir probleme (örneğin; bir üst basamağa adım atamamak) etkili ve uygun bir çözüm bulunmalıdır. Örneğin; Zehra Hanım geçirdiği felç sonrası bir üst basamak adımlama için o taraf alt uzuvda yeterli kas kuvveti açığa çıkartıp böyle bir adımlamayı yapamıyorsa, fizyoterapistin uygulayacağı çözüme kendisinin de aktif olarak katılması gerekir. Zehra Hanım’a vücut ağırlığını adım atmayacağı tarafa vermesi öğretilir, uygulatılır ve sonrasında adım atacağı tarafta vücut ağırlığı azalır ve böylelikle bir üst basamağa adım atması kolaylaşır. Böyle bir hareket çözümüne mutlaka Zehra Hanım’ın aktif katılması ve öğrenmesi gerekir.
2. Hareket becerisini öğrenmede motivasyon önemli bir unsurdur: Şayet çalıştığınız yaşlı o anda başka bir etkinlik ile meşgulse, onunla hedef hareket becerisini çalışmak için uygun bir zaman değildir. Bu nedenle etkinliğin bitirilmesi beklenmelidir. Ayrıca yaşlının hareket etmesini sağlayacak, motive ediciler de kullanılabilir.
Bir üst maddedeki örnek üzerinden devam edersek, üst basamağa adım atma çalışmasına motive etmek için iki üst basamağa ilgisini çekecek bir ödül yerleştirebilirsiniz. Motivasyon olmadan hareket becerisini öğrenme mümkün değildir.
3. Hareket becerisini öğrenmeye aktif keşfetme yardımcı olur: Hareket becerisiyle ilgili probleme çözüm bulmak için daha fazla çabalama daha iyi öğrenme anlamına gelir. Bir üst basamağa adım atma öğretimi için yaşlı bireyin ayağı altına bir kat halı yerleştirilmesi, yaşlı bireyin adım atma sorunu için biraz daha efor sarfetmesini sağlayacaktır. Yaşlı birey için belki biraz zor olacak ama bu hareket sorununu çözecektir.
4. Gösterme yaşlı bireye yardımcı olabilir: Yeni bir hareket becerisini öğrenmede bireyin hareketlerin sırasını ve sonucunu izlemesi, o beceriyi yapmak için bireyin çaba sarf etmesine yardımcı olur.
5. Alternatifler hareket becerisini öğrenmeye yardımcı olur: Yeni bir hareket becerisi öğretimi sonrası, yaşlı bireyin öğrendiği beceri biraz daha farklılaştırılarak zorlaştırılır. Yukarıdaki örnekte bir üst basamağa adım atmayı öğrenen yaşlı birey için artık o beceri biraz değiştirilir, örneğin adım atacağı basamağın üzerinde 1 cm. yüksekliğinde sert bir malzeme yerleştirilerek o basamağın yüksekliği arttırılır ve birey için daha farklı ancak çaba harcayacağı yeni bir hareket becerisi oluşturulur.
6. Hareket becerisi iyi öğrenilinceye kadar tekrarlanır: Yeni bir hareket becerisi yaşlı birey tarafından öğrenildiğinde, bu beceri koordineli ve her durumda sergilenebilir hale gelmemektedir. Öğrenilen hareket becerisi çok tekrar edilmez ise bu beceri tekrar kaybedilebilir. Bir üst basamağa ayağını yerleştirebilen yaşlı bir birey bunu yeterli motor kontrolü elde edene kadar tekrarlamalıdır. Ayrıca kasların yeterli kuvvet açığa çıkarması için belirli bir zamana ihtiyaç vardır. Hareketin düzgün yapılması için hareket defalarca tekrarlanmalı ve neredeyse otomatikleştirilmelidir. Böyle olduğu takdirde öğrenilen hareket becerisi artık yaşlı bireyin hareket repertuarındadır.
7. Öğrenilen hareket becerisinin transferi olabilir: Yeni öğrenilen bir hareket becerisi başka yeni öğrenilecek bir hareket becerisi için hazırlık olabilir. Örneğin; bir üst basamağa adım atmayı öğrenen yaşlı birey için bir sonraki yeni hareket becerisi yukarıdaki adımını aşağıya tekrar sabit ayağının yanına koymaktır. Bu iki hareket becerisi aslında karşılıklı sırayla yapılan bir hareket biçiminin parçalarıdır. Bu nedenle yaşlının bir hareket becerisini öğrenmesi bununla bağlantılı yeni bir hareket becerisini öğrenmesine yardımcı olacaktır.
8. Benzer hareket becerilerinin ayrı öğrenilmesi gerekir: Bir üst basamağa adım atma becerisinin öğretilmesi ile kaldırım taşının üzerine adım atma becerileri görünüşte benzer hareket becerileri olsa da farklı becerilerdir. Her iki örnektede yaşlı birey üst basamağa adım atabilir ancak basamak üzerine adımlama ile kaldırıma adım atmak farklı becerilerdir. Her iki hareket becerisi için ayrı ayrı öğretim sunulmalı ve her iki beceride tam bağımsızlaşana kadar öğretim sürdürülmelidir.
9. Geribildirim hareket becerisini öğrenmeye yardımcıdır: Yaşlı bireyin sergilediği performans sonrası uzman veya bakım personeli tarafından geribildirimde bulunulması yaşlı bireyi cesaretlendirir. Bu geribildirim, yaşlıyı motive edecek bir hediye olabilir veya bir TV filmi olabilir. Bilişsel işlevlerinde gerileme olan bireylere sıkça sunulan sözel geribildirimler (aferin, bravo) bazen işe yaramayabilir.

Yaşlanan bireylerle çalışan uzman ve bakım personeli çeşitli öğretimsel yaklaşımları kullanarak yaşlı bireylere bazı becerileri kazandırmaya çalışır. Yaşlı bireylere hizmet veren ekibin öğretimsel yaklaşımları kullanma nedenleri aşağıda yer almaktadır.
• Yaşlı bireyin nörolojik ve diğer sorunlar sonucu kaybettiği becerileri tekrar öğrenmesine yardımcı olmak için öğretimsel yaklaşımlar kullanılır. Özellikle yürüyüş, denge, kavrama, bırakma, giyinme, yemek yeme, vb. becerilerin yeniden öğretimi sağlanarak günlük yaşamda olabildiğince bağımsız olmaları beklenir.
• Yaşlı bireye alternatif veya telafi edici stratejiler kazandırılmaya çalışılır. Özellikle; güvenlik sağlama, yaralanmayı önleme ve yardımcı gereksinimini azaltmak amacıyla bazı uyarlamalar ve pratik öneriler kullanılır.
• Kalıcı bir bozukluğun aktivite ve katılım düzeyini sınırlandırmasını engellilik durumunun oluşumunu azaltmak amacıyla yaşlı bireye yeni bir beceri için öğretime gerek duyulur. Örneğin; bilişsel fonksiyonlarında gerileme olan bir yaşlıya hatırlatma amaçlı yeni bir sistem (örneğin; akıllı telefonla numara, adres ve günlük işleri hatırlatma veya yürüyemeyen bir yaşlıya tekerlekli sandalye kullanmayı öğretme) öğretilebilir.
• Yaşlı bireyin rehabilitasyon sürecini desteklemek üzere çeşitli oyun veya etkinlik becerilerinin öğretimi sağlanarak yetersizlik alanları desteklenir. Örneğin; felç sonrası yaşlı bireye azalan denge ve istemli hareketi geliştirmesi için havuzda temel yüzme becerisi öğretilir.
• Yaşlı bireyin yakınları, becerileri kazandırma stratejileri öğretildiğinde, yaşlının olabildiğince bağımsız olmasını sağlayacak çevresel düzenlemeleri yapabilirler.

Doğru cevap E'dir.

Ev girişi mümkünse basamaksız olmalıdır. Giriş zemin seviyesinin üzerinde ise yapılacak rampa genişliği en az 90 cm, eğim % 5 olmalıdır. Kapı açılma genişliği en az 80 cm olmalıdır, elektrik düğmesini açma yüksekliği yerden 100 cm, termostat yüksekliği en fazla 120 cm yukarıda olmalıdır. Oturma pozisyonundayken elektrik prizinin yüksekliği en az 45 cm yukarıda olmalıdır. Elektrik sigorta panel kutusu yerden en fazla 135 cm yükseklikte olmalıdır. Pencere camının başlangıç noktası yerden en fazla 90 cm yükseklikte olmalıdır. Doğru cevap E'dir.

İlgili becerinin öğretimi için hangi ipuçlarının (yardım düzeyleri) kullanılacağı planlanmalıdır. Örneğin; bilişsel düzeyi çok zayıf olan yaşlılar için sözel ipucu pek uygun değildir. Hareket temelli becerilerde fiziksel yardım, işitme kaybı olan bir yaşlı için görsel ipuçları, görme kaybı olan bir yaşlı için ise fiziksel ve sözel ipuçları daha yararlı olabilir. İpucu düzeyleri Şekil 6.1’de sunulmaktadır. Şekil 6.1’de görüldüğü gibi şayet bir ipucu düzeyinde yaşlı birey yeterli performans sergiliyorsa, yardım azaltılır yani yardım silikleştirilir. Aksi takdirde yaşlı birey sadece yardım sunulduğunda beceriyi yapar. Beceri öğretiminde hedef yaşlının olabildiğince az yardımla beceriyi başlatması ve tamamlamasıdır. İpucu düzeyleri; en fazla kısıtlayıcı ortamdan en az kısıtlayıcı ortama doğru; tam fiziksel ipucu, model ipucu, görsel ipucu, sözel ipucu, jestsel ipucudur.Doğru cevap E'dir.

Öğrenmenin genelleme fazını destekleyen faktörler; aktif katılım, duyu sistemlerinin doğru kullanımı, geri bildirim, rastlantısal uygulama yapma, doğal ortamda öğretim, bütüncül uygulama ve strateji geliştirmedir.

Yaşlı bir birey bir beceriyi; bağımsız, gözetimle, koruma amaçlı yardımla, minimal yardımla, orta düzeyde yardımla, maksimum yardımla ya da başkasına bağımlı olarak yerine getirebilir. Doğru cevap E'dir.