PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

2015 yılı itibariyle ülkemizde erkeklerde yaklaşık 75 yıl, kadınlarda 80 yıl olup, ortalama yaşam beklentisi süresi 78 yıldır (Türkiye İstatistik Kurumu, 2015).

Aşağıda yaşlanma sürecinde bireylerin
çeşitli alanlarda beceri düzeylerini etkileyebilen vücut sistemlerinde meydana gelen değişimler, hatırlatmak amacıyla maddeler halinde özetlenmektedir (Brown, 2012; Wallace,
2008). Ayrıca bu değişikliklerin beceriler üzerindeki etkisine de yer verilmektedir. Solunum Sistemi:
• Akciğer kapasitesinde azalma
• Akciğerlerin elastikiyetini kaybetmesi (hava kirliliği ve sigara olumsuz etken)
• Kemiklerde kalsiyum ve su kaybına bağlı olarak göğüs kafesinin esnekliğini yitirmesi
• Silier aktivitede azalma (enfeksiyonların akciğerlerden temizlenmesi için gerekli olan siliar aktivitede azalma yaşlılarda hava yolu tıkanıklığı ve zatürre için risk
oluşturmakta)
• Öksürme refleksinde azalma (boğulma için risk).

Temel günlük yaşam becerileri; bireylerin ana becerilerini kapsayıp kişinin kendi
vücudunun bakımına ilişkin aktivitelere odaklanır. Öz bakıma ilişkin bu beceriler;
• Banyo yapma/duş alma
• Büyük ve küçük tuvalet tutma becerisi (bağırsak ve mesane kontrolü)
• Giyinme-soyunma
• Yeme ve yutma
• İşlevsel yer değiştirme (yataktan ayağa kalkma, tuvalete oturma, yürüme, merdiven inip-çıkma, sandalyeye oturma-kalkma vb. )
• Cinsel aktivite
• Tuvalet hijyeni
• Kişisel cihazların bakımını (işitme cihazı, el-ayak-bacak için özel tasarlanmış
ortez ve yardımcı cihazlar) içerir.

Yukarıda sıralanan temel ve ileri günlük yaşam becerilerine ilişkin değerlendirmeler ve
analizler; yaşlı bireye ilişkin faktörleri, performans becerilerini, fiziksel ve sosyal çevreyi,yaşlı bireyin çevresindeki kültürel, kişisel durumu veya şartları da kapsamalıdır. Yaşlı bireye ilişkin faktörler; özel beceriler ve özellikleri (kas kuvveti, eklem hareket genişliği, koordinasyonu, duyusal yetenekler) kapsamaktadır.

Yaşlı bireylerin günlük yaşambecerilerinde bağımsızlığını değerlendirmek için “Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçeği” (Functional Independence Measure, FIM)
kullanılabilir.

Yaşlı bir birey bir beceriyi; bağımsız, gözetimle, koruma amaçlı yardımla, minimal
yardımla, orta düzeyde yardımla, maksimum yardımla yada başkasına bağımlı olarak yerine getirebilir.

Artık yaşlı birey duyduklarını anlamlandırma ve ifade etmede bozukluklar sergilemeye başlamaktadır. Artan bilişsel
gerilik ve duyu kayıpları yaşlı bireylerde bazı belirtileri ortaya çıkarabilir. Bunlar;
• Dizartrik konuşma: Geveleyerek konuşma
• Afazik konuşma: Kelimeleri iletişim için kullanamama
• Agnozi: Nesneleri isim veya görünüş olarak hatırlama becerisinde kayıp
• Apraksi: Amaçlı hareketleri sergileme becerisinde kayıp, bu kayıp kullanılan kelime biçimlerini hatırlamamayı da kapsayabilir.

Yetişkinlik döneminde otomatik yapılan pek çok hareket becerisi, yaşlılık dönemindeki
çeşitli hastalıklar nedeniyle eskisi gibi yerine getirilememektedir. Bu bağlamda hareket
temelli temel ve ileri günlük yaşam becerilerinin yaşlanma sürecinde bireylere yeniden
öğretimi ve becerilerin olabildiğince tekrar bağımsız yapılması hedeflenmektedir.
Öğrenme, beceri veya davranışlarda görülen istendik ve kalıcı değişikliklerdir. Öğrenme sürecinin sonunda yaşlı bireyde hedeflenen beceriler veya davranışlar kazanılır.
Öğrenme aşamaları aşağıdaki sırayla gerçekleşir (Richardson, 2013). Bunlar;
1. İlk edinim
2. Akıcılık
3. Kalıcılık
4. Genelleme (öğrenmenin transfer edilmesi) dir.

Yaşlı bireylere hizmet veren ekibin öğretimsel yaklaşımları kullanma nedenleri aşağıda yer almaktadır.
• Yaşlı bireyin nörolojik ve diğer sorunlar sonucu kaybettiği becerileri tekrar öğrenmesine yardımcı olmak için öğretimsel yaklaşımlar kullanılır. Özellikle yürüyüş,
denge, kavrama, bırakma, giyinme, yemek yeme, vb. becerilerin yeniden öğretimi
sağlanarak günlük yaşamda olabildiğince bağımsız olmaları beklenir.
• Yaşlı bireye alternatif veya telafi edici stratejiler kazandırılmaya çalışılır. Özellikle;
güvenlik sağlama, yaralanmayı önleme ve yardımcı gereksinimini azaltmak amacıyla bazı uyarlamalar ve pratik öneriler kullanılır.
• Kalıcı bir bozukluğun aktivite ve katılım düzeyini sınırlandırmasını engellilik durumunun oluşumunu azaltmak amacıyla yaşlı bireye yeni bir beceri için öğretime
gerek duyulur. Örneğin; bilişsel fonksiyonlarında gerileme olan bir yaşlıya hatırlatma amaçlı yeni bir sistem (örneğin; akıllı telefonla numara, adres ve günlük işleri
hatırlatma veya yürüyemeyen bir yaşlıya tekerlekli sandalye kullanmayı öğretme)
öğretilebilir.
• Yaşlı bireyin rehabilitasyon sürecini desteklemek üzere çeşitli oyun veya etkinlik
becerilerinin öğretimi sağlanarak yetersizlik alanları desteklenir. Örneğin; felç
sonrası yaşlı bireye azalan denge ve istemli hareketi geliştirmesi için havuzda temel
yüzme becerisi öğretilir.
• Yaşlı bireyin yakınları, becerileri kazandırma stratejileri öğretildiğinde, yaşlının
olabildiğince bağımsız olmasını sağlayacak çevresel düzenlemeleri yapabilirler.

Tekerlekli sandalye, genellikle alimünyum, paslanmaz çelik, krom ve titanyum gibi
malzemelerden üretilmektedir.

Kalp ve Dolaşım Sistemi:
• Kalpte büyüme
• Kalbin işlevsel kas kitle miktarında azalma (kalpteki zorlanmayı egzersiz azaltabilir)
• Kalbin vücuda pompaladığı kan miktarında azalma (yaşlanma sürecinde günlük yaşam becerileri sırasında daha çabuk yorulmanın nedenlerinden birisi)
• Kan akışında yavaşlama (yara iyileşmesinde yavaşlama)
• Küçük tansiyonda düşüş (felç için risk)
• Nabız basıncında artış (egzersiz kan basıncını düşürür)
• Kanın kalbe geri dönüşünde daha düşük basınç (damar hastalıklarının göstergesi olabilir, kolesterol seviyesinin takip edilmesi gerekir)
• Toplardamarların kapaklarında sorunlar
• Damarların esnekliğinde azalma ve tansiyonun yükselmesi
• Damar iç duvarında plak oluşumları ve sonucunda kan akışının geçişi için zorlanma (beyin kanaması ve kalp krizi için risk olup yaşlı bireylerde bir beyin kanamasında bilişsel, motor, dil-konuşma ve sosyal-duygusal becerilerde yetersizlikler) görülebilmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Solunum Sistemi:
• Akciğer kapasitesinde azalma
• Akciğerlerin elastikiyetini kaybetmesi (hava kirliliği ve sigara olumsuz etken)
• Kemiklerde kalsiyum ve su kaybına bağlı olarak göğüs kafesinin esnekliğini yitirmesi
• Silier aktivitede azalma (enfeksiyonların akciğerlerden temizlenmesi için gerekli olan siliar aktivitede azalma yaşlılarda hava yolu tıkanıklığı ve zatürre için risk oluşturmakta)
• Öksürme refleksinde azalma (boğulma için risk).

Doğru cevap A seçeneğidir.

Sinir Sistemi:
• Toplam beyin ağırlığı ve büyüklüğünde azalma
• Sinir hücre sayısında azalma
• Beyne kan akışında azalma
• Nöronlar arası bilgi aktarım hızında azalma (yaşlanma sürecinde hafıza gibi bilişsel fonksiyonların hızında yavaşlama)
• Bilgi işlemleme ve problem çözme gibi bilişsel fonksiyonlarda değişim (günlük yaşamda kendini yönetme ve ilgili becerilerde bağımsızlık düzeyini olumsuz etkilemektedir. Örneğin; alış-veriş sırasında hesap yapma, bankamatikten para çekme, toplu taşıma araçlarına doğru yerde binme ve inme, yapılacak günlük işleri hatırlama, başlatma ve başarılı şekilde tamamlama)
• Bellek (hafıza) kaybı, bir psikiyatrik bozukluk olarak değerlendirilmeyebilir, normal yaşlanma sürecinin bir sonucu olarak yaşlılarda sıkça görülmektedir. Bellek kaybı, belirli miktarın çok üzerine çıkarsa demans (bunama) ile birlikte görülür. Bellek kaybı özellikle isim, nesne yerleri ve zincirleme karmaşık becerileri hatırlamada güçlüğe yol açarak günlük yaşam becerilerinde bağımsızlığı ve yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir.
• Sinir sisteminde uyarıların iletiminden sorumlu aksonların sayısında azalmaya bağlı sinir iletim hızında azalma ve buna bağlı olarak reaksiyon zamanında artış ile uyarana daha geç tepki verme (günlük yaşam rutinlerinde hem biliş hemde hareket gerektiren becerilerde zorlanma, örneğin trafikte karşıdan karşıya geçme ve araç kullanma)

Doğru cevap A seçeneğidir.

1. Temel günlük yaşam becerileri; bireylerin ana becerilerini kapsayıp kişinin kendi vücudunun bakımına ilişkin aktivitelere odaklanır. Öz bakıma ilişkin bu beceriler;
• Banyo yapma/duş alma
• Büyük ve küçük tuvalet tutma becerisi (bağırsak ve mesane kontrolü)
• Giyinme-soyunma
• Yeme ve yutma
• İşlevsel yer değiştirme (yataktan ayağa kalkma, tuvalete oturma, yürüme, merdiven inip-çıkma, sandalyeye oturma-kalkma vb. )
• Cinsel aktivite
• Tuvalet hijyeni
• Kişisel cihazların bakımını (işitme cihazı, el-ayak-bacak için özel tasarlanmış ortez ve yardımcı cihazlar) içerir.
2. İleri günlük yaşam becerileri; kendini yönetme gibi daha fazla performans gerektiren becerilerdir. Bunlar;
• İletişim ve sosyal beceriler (arkadaş edinme ve paylaşımları sürdürme, vb.)
• Kalabalık olan toplumsal alanlara gitme (yürüme, karşıdan karşıya geçme, toplu taşıma araçlarını kullanabilme)
• Parasal becerileri yönetebilme (para çekme, bankamatik kullanma, doğru harcama)
• Sağlık ve iyilik halini yönetebilme
• İbadet faaliyetlerini sürdürebilme
• Güvenlik ve acil durumları yönetebilme
• Alış-veriş yapabilme
• Ev içerisinde bağımsız yaşamı yönetebilme (yemek hazırlama, temizlik, güvenlik, telefon kullanma) becerileridir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Orta Düzeyde Yardım: Yaşlı bireyin beceriyi güvenli ve doğru şekilde tamamlaması için % 50 fiziksel veya sözel yardıma ihtiyacı vardır. Yaşlı birey becerinin % 50 ile %74’ünü yerine getirir. Örneğin; Zehra Hanım merdivende bir üst basamağa çıkabilmek için felç nedeniyle kontrolsüz olan bacak ve gövde yarısı için fiziksel yardıma gereksinim duyar. Doğru cevap E seçeneğidir.

Bağımlı: Yaşlı bireyin beceriyi yapabilmesi için % 75 oranında fiziksel veya sözel yardıma ihtiyacı vardır, becerinin % 25’inden daha azını yapabilir. Örneğin; Zehra Hanım beş basamaklı giyinme becerisinin sadece ilk basamağını yapabilmektedir. Giyinme becerisinin geriye kalan dört basamağı için bakım elemanının fiziksel yardımına ihtiyaç duymaktadır.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Artan bilişsel gerilik ve duyu kayıpları yaşlı bireylerde bazı belirtileri ortaya çıkarabilir. Bunlar;
• Dizartrik konuşma: Geveleyerek konuşma
• Afazik konuşma: Kelimeleri iletişim için kullanamama
• Agnozi: Nesneleri isim veya görünüş olarak hatırlama becerisinde kayıp
• Apraksi: Amaçlı hareketleri sergileme becerisinde kayıp, bu kayıp kullanılan kelime biçimlerini hatırlamamayı da kapsayabilir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Öğrenme, beceri veya davranışlarda görülen istendik ve kalıcı değişikliklerdir. Öğrenme sürecinin sonunda yaşlı bireyde hedeflenen beceriler veya davranışlar kazanılır. Öğrenme aşamaları aşağıdaki sırayla gerçekleşir. Bunlar;
1. İlk edinim
2. Akıcılık
3. Kalıcılık
4. Genelleme (öğrenmenin transfer edilmesi) dir.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Tekerlekli sandalye, genellikle alimünyum, paslanmaz çelik, krom ve titanyum gibi malzemelerden üretilmektedir. Ağırlığı ve kullanım kolaylığı tasarımına ve kullanılan malzemeye göre değişmektedir. Sandalyenin oturma yeri, sırt desteği, ön kol, bacak ve ayak dayama yerleri ile vücuda destek sağlanır. Yeni nesil sandalyelerle sırt desteği, oturma derinliği ve açılar ayarlanabilmektedir. Sandalye ölçüleri, kullanacak kişinin fiziksel özellikleri ve fonksiyonel seviyesine göre ayarlanmalıdır. Bu nedenle yaşlı bireylere tekerlekli sandalye satın alınmadan önce mutlaka fizyoterapist veya ergoterapist tarafından ölçü alınmalı ve fonksiyonel kapasitesi de göz önünde bulundurularak temin edilmelidir. Doğru cevap E seçeneğidir.

İlk edinim fazında, temel ve ileri günlük yaşam becerilerine ilişkin ilk öğretim denemeleri yer alır. Daha sonra sık tekrarlarla hedef becerinin akıcı ve doğru şekilde sergilenmesi hedeflenir. Daha sonra zaman zaman beceri tekrarlanarak becerinin yaşlı bireyin repertuarında kalıcı hale gelmesi sağlanır. Son fazda davranışın, başka bir çevre, kişi ve zaman diliminde sergilenmesine yönelik çalışmalar yapılarak öğrenmenin genellemesi için çalışmaların yapıldığı fazdır. Doğru cevap E seçeneğidir.