PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

2005 yılından beri her yıl Haziran ayının 15’i Dünya Yaşlı İstismarı Farkındalık Günü olarak kutlanmaktadır

Yaşlı istismarı; fiziksel istismar, psikolojik/duygusal istismar, ekonomik istismar, cinsel istismar, ihmal ve terk etme olmak üzere toplam 6 başlık altında toplanabilir

Fiziksel İstismar,Ekonomik İstismar,Cinsel İstismar,Psikolojik/ Duygusal İstismar

Yaşlı bireyin tanıdığı ve güvendiği kişi ya da kişiler tarafından ağrı, acı ve yaralanmalara
yol açabilecek fiziksel şiddete uğraması fiziksel istismar olarak nitelendirilir.

Yaşlı bireyin tanıdığı ve güvendiği kişi ya da kişiler tarafından kasıtlı olarak baskıya, tehditlere ve ruhsal şiddete maruz bırakılması, psikolojik/duygusal istismar olarak nitelendirilmektedir.

Şiddet genel olarak üç aşamalı kısır bir döngü içerisinde meydana gelir

Yaşlı bireyin bağımlı olması, maddi kaynaklarının az ya da çok olması, bilişsel yetersizlik ve
hastalığa sahip olma, statü, güç kaybı, yalnız yaşama ve cinsiyet şiddetin artmasında rol oynayan
bireysel etmenlerdir.

yaşlı bireyin istismarcı veya istismarcılarından başka temas kurma ihtimali en yüksek olan grup sağlık çalışanlarıdır bunlar, hemşire,doktor, hasta bakıcı, sağlık memuru, sosyal hizmet uzmanı.

Fiziksel İstismarın Belirtileri:
Fiziksel saldırıya uğradığına dair şikayet
Açıklanamayan düşmeler ve kazalar
Olağan dışı bereler, morluklar, yanıklar ve kesikler
Olağan dışı yaralar ve kanamalar
Vücut üzerinde parmak izleri
Yırtık veya sökük kıyafetler
Aşırı ya da yetersiz kullanılan ilaçlar
Yaşlı bireyin birçok doktora ve hastaneye başvurması

Ekonomik İstismarın Belirtileri:
Hesaptan düzensiz ve yaşlı bireyin ihtiyacından fazla para çekilmesi
Yaşlı bireyin varlığından çok para çekilmesi
“Yeni” akraba ve arkadaşlara devredilen mal varlıkları ya da onlar için değiştirilen vasiyet
Kayıp mal varlığı ve eşyalar
Kredi kartında şüpheli hareketlilikler
Bakım düzeyinin yaşlı bireyin gelir ve varlık seviyesiyle uyuşmaması
Tedavi edilmemiş tıbbi ya da mental hastalıklar

Ekonomik İstismar
Yaşlı bireyin tanıdığı ve güvendiği kişi ya da kişiler tarafından parasının ve mal varlılığının kötüye kullanılması ve çalınması ekonomik istismar olarak nitelendirilmektedir.
Genellikle ekonomik açıdan iyi durumda olan yaşlı bireyler ekonomik istismar mağduru olmaktadırlar. Yaşlı bireyin maaşına ya da parasına yakınları ya da bakıcısı tarafından el konulması, isteği dışında kullanılması, çalınması ekonomik istismar kapsamında değerlendirilebilir. Yaşlı bireyin mal varlılığının başkalarının üzerine geçirilmesi veya vasiyetinin değiştirilmesi de ekonomik istismar kapsamına girer. Ancak her finansal aktarımı istismar kapsamında değerlendirmek doğru olmaz. Bir para ya da mülk aktarımının ekonomik istismar olarak değerlendirilmesi için o aktarımın yaşlı bireyin isteği dışında gerçekleşmesi gerekmektedir.

Şiddet kelimesi genellikle kaba kuvvet içeren eylem ve söylemler için kullanılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü şiddeti; yaralanma, ölüm, psikolojik zarar veren, kayıpla sonuçlanma olasılığı taşıyan veya sonuçlanan, kişinin kendisine, başka bir kişiye, gruba ya da topluluğa karşı fiziksel güç kullanması olarak tanımlamıştır. Aile içi şiddet, toplumsal sorunların başında gelen bir olgudur. Aile içi şiddet, aile içinde bir bireyin yaşamının, fiziksel, psikolojik sağlığının, özgürlüğünün güç ya da zor kullanılarak tehlikeye uğratılması olarak tanımlanmaktadır. Her ne kadar aile içi şiddet denilince eşlerin birbirlerine, özellikle de erkeklerin kadınlara uyguladığı şiddet akla gelse de, çocuklara ve yaşlılara yönelik şiddet de aile içi şiddet kapsamında değerlendirilmesi gereken şiddet biçimleridir. Yaşlı nüfusun toplum içindeki oranı arttıkça, yaşlıya yönelik şiddet vakaları da artmaktadır. Fiziksel ve mental (ruhsal) hastalıkların belirmesiyle birlikte yaşlılar daha kırılgan hale gelmektedir ve bu durum yaşlıları şiddete daha açık bir hale getirmektedir. Şiddete maruz kalan yaşlı bireylerin şiddete
direnebilmesi ve de şiddete karşı tavır alabilmesi daha zor hale gelmektedir

Şiddet olgusunun nedenleri birçok farklı teoriyle açıklanmaktadır. Kültürel teorilere göre şiddet, toplumun özelliklerinden biri olan, kültürle bütünleşmiş ve toplum içerisinde öğrenilen bir davranış olarak tanımlanmaktadır. Bu teorilere göre bazı toplumlar kültürel yapılarından dolayı şiddete daha fazla meyil gösterirler. Yapısal teorilere göre ise işsizlik, yoksulluk, ekonomik krizler ve sosyal hizmetlerin eksikliği gibi sosyal etmenler bireylerin engellenmişlik duygusu yaşamalarına ve şiddete başvurmalarına sebep olmaktadır. Etkileşimsel teori ise, şiddet eğilimini bireyin bulunduğu ortamla
olan etkileşimine bağlar. Ailesel ilişkilerin zayıf veya kötü olması; sosyal çevrede uyuşturucu madde ve alkol kullanılması; kesici, delici ve ateşli silahlara ulaşımın kolay olması gibi etmenler şiddeti besleyen unsurlardır.
Aile içi şiddet olgusunda ise daha çok gelişimsel ve psiko-sosyal teoriler kullanılmaktadır. Gelişimsel teorilere göre şiddet, doğuştan var olan saldırganlık dürtüsünün baskı ve stres altında ortaya çıkmasıyla oluşur. Uzun süreli bakım vermek, bakım veren için yorucu ve stres yaratan bir durumdur. Böyle durumlarda bakıcının yaşlıya yönelik şiddete başvurması içgüdüsel bir tepkidir. Bu nedenle, bakım veren kişilerin bakım yükleri azaltılmalı, stresle başa çıkabilmeleri için destek mekanizmaları oluşturulmalı ve gerektiğinde bu bakıcılara psiko-sosyal destek sağlanmalıdır. Psiko-sosyal teorilere göre ise şiddet sosyalizasyon sürecinde aileden, okuldan, arkadaş çevresinden ve medyadan öğrenilen bir davranıştır. Aile içinde, televizyon, sinema, internet gibi görsel medyada şiddet uygulandığını, okulda öğretmenlerin öğrencilere ve öğrencilerin birbirine şiddet uyguladığını gören çocuk bu davranışı normalleştirerek şiddet davranışını benimseyebilir. Yaşlı bireye bakan ya da bakmak durumunda kalan bu bireyler de, toplumda şiddetin bu denli benimsenmesi sonucunda bakım sürecinde ortaya çıkan sorunları çözmek için şiddete başvurabilmektedir.

Şiddet genel olarak üç aşamalı kısır bir döngü içerisinde meydana gelir. İlk aşama olan gerginlik aşaması çatışma ve sürtüşme gibi sözel saldırıların görüldüğü aşamadır. Bu durum fiziksel şiddetin habercisi olabilir. Bu yüzden sağlık personelinin gerginlik aşamasını farketmesi ve olası şiddet vakalarına karşı önlem alması ya da müdahale etmesi önemlidir. İkinci aşama olan akut eylem aşaması ise, şiddet olayının yaşandığı, yaşlı bireyin fiziksel ve ruhsal bütünlüğünün ve genel iyilik halinin bozulduğu aşamadır. Bu aşamada sağlık personeli şiddete uğramış yaşlı bireye tıbbi yardımda bulunmalı, psikolojik ve sosyal destek sağlamalıdır. Şiddet uygulayan birey ya da bakıcı tespit edildiğinde hukuki yollara başvurulmalıdır. Son aşama olan balayı aşaması ise, şiddet uygulayan kişinin şiddet mağduru yaşlı bireyden özür dilediği, bir daha yapmayacağına dair mağdur bireyi ikna ettiği, onu sevdiğini, ona önem ve değer verdiğini, ona ihtiyacı olduğunu söylediği ve sonuç olarak “barış” ın sağlandığı bir dönemdir. Ancak yapılan çalışmalar ve istatistikler göstermektedir ki, şiddet olayı tekerrür etmekte, yaşlı bireyler sürekli olarak şiddete maruz kalmaktadır.

Her ne kadar Doğu toplumlarında yaşlılık bilgeliğin ve olgunluğun sembolü olsa da, bu durum küreselleşme ve modernleşmenin etkisiyle değişime uğramaktadır. Özellikle Batı toplumlarında gençliğin ilahlaştırılması yaşlı bireylerin değerini azaltmakta, yaşlılara karşı yapılan olumsuz davranışları meşrulaştırmaktadır. Günlük hayatta yaşlılara yönelik en çok karşılaşılan olumsuz durumlardan biri de yaşçılıktır.
Yaşçılık, diğer bir deyişle yaş ayrımcılığı, bir kişiye ya da bir gruba yaşlarından ötürü yapılan her türlü ayrımcılık ve önyargı anlamına gelmektedir. Yaş ayrımcılığı yaşlı bireylerin hayatın her alanında karşılaştığı bir durumdur ve özellikle psikolojik şiddet ve istismarın bir parçası olarak değerlendirilebilir. Yaşlılara karşı toplumda oluşan önyargılar, yaşlı bireylerin toplum tarafından dışlanmasına, onlara karşı uygunsuz söylemlerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Örneğin çoğu toplumda yaşlıların yavaş, geri kafalı, cimri, işe yaramayan kişiler olduklarına dair önyargılar bulunmaktadır. Yaşlılıkla birlikte ortaya çıkan bazı fiziksel değişimler, özellikle gençler için alay konusu olabilmektedir. Bu durum yaşlı bireyler açısından duygusal ve psikolojik olarak hasar oluşturabilmektedir. Psikolojik ve duygusal olarak yarattığı hasara ek olarak, yaşçılık yaşlı bireyleri sosyal ve ekonomik açıdan da olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Örneğin, özellikle iş garantisinin olmadığı özel sektörde yaşlı bireylerin işlerini kaybetmeleri daha yüksek bir olasılıktır. Aynı şekilde bir işe başvuran iki adaydan yaşlı olanın, yaşçılık sebebiyle işe alınmama ihtimali yüksek olabilmektedir.

Yaşlı Bireyden Kaynaklanan Risk Faktörleri
Sosyal etmenlerden kaynaklanabileceği gibi, yaşlı bireyin kişisel özelllikleri de istismar ve ihmal riskini artırabilmektedir

Yaşlı bireyin bağımlı olması, maddi kaynaklarının az ya da çok olması, bilişsel yetersizlik ve hastalığa sahip olma, statü, güç kaybı, yalnız yaşama ve cinsiyet şiddetin artmasında rol oynayan bireysel etmenlerdir.

Fiziksel İstismarın Belirtileri
Fiziksel saldırıya uğradığına dair şikayet
Açıklanamayan düşmeler ve kazalar
Olağan dışı bereler, morluklar, yanıklar ve kesikler
Olağan dışı yaralar ve kanamalar
Vücut üzerinde parmak izleri
Yırtık veya sökük kıyafetler
Aşırı ya da yetersiz kullanılan ilaçlar
Yaşlı bireyin birçok doktora ve hastaneye başvurması

Duygusal/ Psikolojik İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular
• Korktuğunuz biri var mı?
• Size bağıran, korkutmaya çalışan biri var mı?
• Sizi aşağılayan, hor gören, küçümseyen, onur kırıcı konuşan herhangi birisi var mı?
• Kaldığınız yer canınızı sıkıyor, sizde stres yaratıyor mu?
• Size bakım veren biri var mı?
• Size bakım veren kişi alkol, ilaç, uyuşturucu madde vb. kullanıyor mu?
Cinsel İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular
• Korktuğunuz biri var mı?
• İzinsiz olarak size dokunan veya dokunmaya çalışan oldu mu?
• Sizi hiç birisi bağladı mı?
• Size istemediğiniz bir şeyi yaptıran birisi oldu mu?
• Kaldığınız yer canınızı sıkıyor, sizde stres yaratıyor mu?
• Size bakım veren biri var mı?
• Size bakım veren kişi alkol, ilaç, uyuşturucu madde vb. kullanıyor mu?

YAŞLI İSTİSMAR VE İHMALİNİN ÖNLENMESİ
Yaşlı bireylerin istismarının önlenebilmesi veya asgari düzeye düşürülebilmesi için bir takım tedbirler alınması mümkündür (Sayan & Durat, 2004). Bu tedbirler hem kurumsal, hem yerel düzeyde, hem bölgesel, hem de ulusal düzeyde, gerektiğinde ise küresel iş birliği içerisinde alınabilir. Ancak öncelikle yaşlı istismarının ve istismar türlerinin ne olduğunun yaşlı bireyler tarafından bilinmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, sağlık personeline bilgilendirme konusunda büyük bir görev düşmektedir. Yaşlı bireyin ya da ailesinin istismarın farkında olması, istismarı önlemede ilk adım olarak değerlendirilebilir. Ancak bazen istismarın farkında olmak bile istismarı durdurmada veya önlemede yetersiz kalabilir.
Farklı nedenlerden dolayı yaşlı bireyler istimarı yetkili kişilere ya da diğer yakınlarına bildirmekten çekinebilirler. Suçlanma, söylediklerinin inandırıcı bulunmaması, istismarın şiddetinin artması, aile ile bağların kopması, yalnız kalma, devlet korumasında kurumsal bakıma alınma gibi ihtimaller yaşlı bireyin istismarın farkında bile olsa bu durumu açığa çıkarmasına engel teşkil etmektedir. Sağlık personeli istismarı farkettiği durumlarda müdahale etmekle yükümlüdür ve bu müdahale sırasında farklı modeller izlenebilir. Bu modeller eş-istismarı modeli, destekleyici model ve yetişkin-koruma modeli olarak üçe ayrılabilir.

Yaşlı Bireyin Alabileceği Önlemler
Yaşlı bireyin alabileceği önlemlerin en başında sosyal ilişkilerini sürdürmek, hatta kuvvetlendirmek yer almaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi sosyal olarak izole olan yaşlıların istismara uğrama riski daha yüksektir. Bu nedenle arkadaş ve akraba çevresiyle sık sık görüşen, iletişim kuran yaşlı bireyin istismara uğrama riski azalmış olur. Potansiyel istismarcı, yaşlı bireyin sosyal ağlarından ve deşifre olmaktan çekinebilir. Ayrıca, sosyal ilişkileri güçlü olan yaşlı birey, kendisine yapılan istismarı kabullenmez ve olası istismar durumlarında bunu yakınlarıyla ya da arkadaşlarıyla paylaşır. İstismarcıların büyük bir çoğunluğunun aile bireylerinden oluştuğu düşünülürse, yaşlı bireylerin özellikle aile dışındaki kişilerle arkadaşlık kurmaları, eski dostlarıyla bağlarını koparmamaları teşvik edilmelidir.
Yaşlı bireyin kendisini yasal yollarla istismara karşı güvenceye alması da mümkündür. Özelllikle mal varlığı, banka hesapları, maaş, miras gibi konularda yaşlı bireyin ekonomik istismara uğramaması için güvendiği bir avukat ya da hukukçudan destek alması mümkündür. Ayrıca yaşlı birey okumadığı veya okuyamadığı, ya da içeriğinden emin olmadığı doküman ve kâğıtları imzalamaktan kaçınmalıdır. Son yıllarda ülkemizde dolandırıcılar yaşlı bireyleri hedef almıştır. Yaşlı bireylerin zaaflarını kullanan bu dolandırıcılar hem telefon yoluyla, hem de yüz yüze görüşme yoluyla yaşlı bireyleri ekonomik olarak istismar etmektedir. Böyle durumlarda yaşlı bireylerin telefondaki yabancılara itibar etmemeleri, tanımadığı kişilere kapılarını açmamaları gibi önlemler almaları gerekmektedir.