SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK - Deneme Sınavı - 11

Etik ihlal, mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle etik ihlali, davranışın belli bir veya birkaç ilkeye veya kurala tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). İnsan katılımcılarla yapılan araştırmalarda örneğin bilgilendirilmiş onam kuralına uyulmaması veya bir hekimin temel etik ilkeleri uygulamada dikkate almaması, bir hastane yöneticisinin hasta bilgilerinin gizliliğine dikkat etmemesi gibi konuları etik ihlaline örnek olarak verebiliriz.

Normatif etik ise, insanlara hayatları sırasında rehber olur ve böylelikle de onlara kullanacakları normları sağlar. Bunun için kural koyucu yaklaşımı benimseyen bir ahlak filozofu, insanlara ne yapmaları ya da neden kaçınmaları gerektiğini göstererek, yükümlülüklerini ve sorumluluklarını anımsatan nesnel ahlaki doğrular olduğunu savunur (Cevizci, 2002: 7). Normatif etik, yaşamımızı nasıl ve hangi ilkelere göre yaşayacağımız üzerine odaklanır; belirli ilkelerden örneğin, “en çok sayıda insanın en fazla mutluluğu sağlanmalı”, “insanları her zaman amaç olarak görmek gerek” gibi ilkelerden hareketle “yalan söyleme”, “çalma” gibi pratik buyruklar üretir. Ne tür eylemler ahlaki açıdan doğru, ne tür eylemler ahlaki açıdan yanlıştır? Ahlaki bakımdan doğru ve yanlışın temel ilkeleri nelerdir? Hayatta en değerli olan şeyler nelerdir? Nasıl bir toplum adil bir toplumdur? Bir insanı iyi bir kişi yapan şey nedir? Temel insan hakları nedir? (Ünder, 2014). Bu tip sorular normatif etik konusunun içerisine girmektedir.

Egoizm herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne bir yükümlülüğe mecbur ne de bir fedakârlığa katlanmak zorunda olduğunu öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda yerine getirilmesi gerektiği iddiasındadır. Bu çerçevede egoistler, bir davranışın doğruluğunu ölçerken, kendileri için en iyi ve en uzun vadeli kazançları esas alırlar. Eğer bir davranış uzun dönemde birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya çıkarıyorsa ya da muhtemelen çıkaracaksa, bireyler o davranışı sergilemelidir (Bayrak Kök, 2014)

Mesleki etik, belli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu, meslek üyelerine emreden, onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan, kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünü (Aydın, 2010: 4) olarak tanımlanabilir. Kolowski, mesleki etiğinin ilk olarak tıp alanında ortaya çıktığını ve bunun nedenin de hekimliğin uzmanlık gerektiren, uygulamalı bir alan olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Tıp alanında başlayan mesleki etik daha sonra ekonomi etiğine ya da mühendislik etiğine ve teknik meslekler etiğine kadar uzanmıştır (Kolowski, 2009: 52). Örneğin, Türkiye’de meslek etiğine aykırı davranan bir hekimi Tabipler Odası geçici ya da sürekli olarak meslekten men edebilmektedir. Yine kamu etiği ilkelerine aykırı davranan bir memur, akademik çalışmalarında intihal yaparak bilim etiği ilkelerine uymayan bir akademisyen meslekten çıkarılabilmektedir.

Bilim etiği, “Bilimsel etkinliklerin yürütülmesi sırasında ortaya çıkan değerler sorunu ile bunlara getirilen çözüm önerilerin tartışıldığı alan” olarak tanımlanabilir ve araştırmacılara çalışmaları sırasında uymaları gereken ilkeleri gösterir (Anadolu Üniversitesi, 2003). Bilim yapan, bilimsel bilgi üreten bilim adamının faaliyeti sırasında uyacağı ahlaki talep ve yükümlülükleri ele alan uygulamalı bir etik dalıdır. Bilim etiği, bilim insanının sınırsız denilebilecek bir akademik özgürlüğe sahip olmakla, onun serbest araştırma ve öğretim, öğrenim hakkı bulunmakla birlikte, bunun her özgürlük gibi bir sorumluluk gerektirdiği düşüncesinden hareketle bilim insanının sorumluluklarını analiz eder (Kavi ve Koçak, 2011). Bilim etiğine göre, bilim insanının sorumluluğu hem içe hem de dışa, hem kendisine hem de bütün insanlara karşıdır. Onun içe, kısaca alanına karşı sorumluluklarını, meslek ahlakı dikte eder, bilim adamı araştırdıklarının gerçek durumlarının ne olduğunu ortaya çıkarmakla yükümlüdür (Cevizci, 2005).

Ahlak: Bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı.

Hukuk kurallarını ahlak kurallarından ayıran en temel özellik hukuk kurallarına uyulmaması hâlinde kişilerin bir yaptırım ile karşı karşıya kalacak olmasıdır. Hukuk kuralının ihlali durumunda belli bir kamusal güç, kendisine tanınmış olan yaptırım gücünün devreye girmesini sağlar.

Etik ile hukukun başlıca ortak noktası normatif olmalarıdır. Bir başka ifadeyle ikisi de kural koyucu sistemlerdir. Bu bağlamda hukuk kurallarının arkasında devlet gücü bulunmaktadır. Bu nedenle hukuk kuralları kuvvetli yaptırımlarla desteklenmiş olmaktan ötürü daha güçlüdür. Ortak aklın gerekleri ve kitle uzlaşması üzerine kurulmuş etik kuralları ise göreceli olarak daha zayıftır.

insan davranışlarının etik ve yasallığı açısından dört alternatif durum söz konusudur: 1. Etik ve yasal olan (Örn. vergilerin zamanında ödenmesi). 2. Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaççıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir emeklinin bu talebini kabul etmesi). 3. Etik olmayan ancak yasal olan (Örn. bazı kamusal ya da özel mal ve hizmetlerin bedellerinin makul olarak adlandırılabilecek düzeyin çok üstünde belirlenmesi). 4. Etik olmayan ve yasal olmayan (Örn. hırsızlık yapmak).

Etik değer: Davranışlara yön gösteren ve onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge

Arkadaşınıza kopya vermek, arkadaş olmanın bir gereği olarak algılanabilir. Birçok insan kopya vererek karşısındakine yardım ettiğini bile düşünebilir. Bununla birlikte, aslında kopya vererek arkadaşımıza zarar vermekteyiz. Kopya sayesinde sınavı geçen kişi aslında o derste başarısızdır. Kopya vermek ve almak doğru bir davranış değildir; başka bir ifadeyle etik dışıdır. Hak etmeden dersi geçmek, bir şeye emek harcamadan ulaşmak aslında kişisel ve toplumsal yozlaşmanın küçük örnekleridir. Kopya vererek de bu yozlaşmaya katkıda bulunulmaktadır. Kopya vermek ve almak, okul kurallarına da aykırıdır. Sonuçta kopya olayının bir etik ihlali olduğu söylenebilir.

Tuskegee-Frengi çalışması: Bu çalışma, Amerika Birleşik Devletleri’nde 19321972 yılları arasında Alabama Tuskegee’deki halk sağlığı kliniğinde yürütülmüştür. Çalışmanın amacı frengi hastalığının Afrika kökenli Amerikalılardaki seyrini izlemek üzere planlanmıştır. Çalışmaya başlangıçta 600 denek katılmış, Amerikan Halk Sağlığı Kurumu çalışmayı desteklemiş, çalışmanın deney grubunu tedavi edilmeyen 399 kişi oluştururken, geriye kalan frengili olmayan sağlıklı kişiler de kontrol grubunu oluşturmuştur. Çalışmaya katılan deney grubundaki hastalara frengi hastası oldukları, deneye tabi tutuldukları ve frengiye karşı etkin bir tedavi uygulanmadığı söylenmemiştir. Hastalara sadece kötü bir kana sahip oldukları ve bunun için tedavi aldıkları söylenmiştir. Hastalara sıcak yemek verilmiş ve öldüklerinde cenaze masrafları karşılanmıştır. 1942 yılından itibaren Amerika Birleşik Devletleri’nde frenginin tedavisi için penisilin kullanılmasına karşın bu hastalarda kullanılmamış, hastaların durumu 1966 yılında Beecher tarafından ortaya çıkarılmasına rağmen, bu kişilere 1972 yılına kadar müdahale edilmemiş ve sadece hastalığın seyri bu hastalar üzerinde izlenmeye devam edilmiştir. Daha sonra hasta yakınlarına tazminat ödenmiş ve 1997 yılında Clinton tarafından Amerikan Hükûmeti adına hastaların yakınlarından resmî özür dilenmiştir. Bir bakıma göz göre göre Afrika kökenli Amerikalıların ölümü seyredilmiştir.

Meta-etik ya da üst etik ahlaki yargıların statüsü ve metodolojisi üzerine odaklanır. “Ödev”, “iyi”, “kötü”, “doğru”, “yanlış” gibi terimlerin anlamları, ahlaksal yükümlülüğün doğası, insanların kanaatlerinden bağımsız bir ahlaki gerçeklik ve doğruluk alanın olup olmadığı, ahlaki bakımdan doğru veya yanlış olanla ilgili inançların akılcı bir biçimde nasıl savunulabileceği gibi sorunları ele alır. Örneğin; “kürtaj cinayettir” diyen birisi ne demek istiyor? Kendisinin, kendi kültürünün, kendi dininin kürtajı tasvip etmediğini mi, yoksa kürtajın her zaman, her toplum ve herkes için yanlış olduğunu mu? Yoksa “kürtajı tasvip etmiyorum sen de yaptırma” mı demek istiyor? Kürtaj eyleminin kendisi mi yanlış yoksa insanlar mı onu yanlış görüyor? Ahlaki yükümlülüğün temeli nedir? Allah mı, insanının mutlu olma arzusu mu, insan aklı mı, toplumsal yaşam mı? gibi soruların cevaplarını verme çabası meta-etik olarak adlandırılır. Meta-etik kuramlar ise, doğalcılık ve görecelik alt başlıkları altında incelenebilir.

Uygulamalı Etik Türleri Sağlık bilimleri ve yönetimi açısından önemli olduğu düşünüldüğünden uygulamalı etik türlerinden iş ahlakı, mesleki etik, yönetim etiği, tıp etiği, biyoetik, biyomedikal etik, bilim etiği ve kamu etiği kavramlarıdır.

Kurum felsefesi, kurumun amaçlarına ulaşma yolunda kılavuz edindiği en temel ilke, anlayış ve değerleri ifade etmektedir. Kurum felsefesinin varlığı, özellikle birbiriyle rekabet hâlinde olabilen görüş ve yaklaşımlardan kaynaklanan çatışmaların en alt düzeye indirilmesine yardımcı olacaktır. Vizyon, kurumun (ya da herhangi bir organizasyonun) öngörülebilir bir gelecekte olmak istediği yere işaret eder. Misyon ise kurumun varoluş sebebini açıklar. Kurumlarda (aslında tüm organizasyonlarda) öncelikle kurumsal felsefenin, daha sonra vizyonun ve en son olarak da misyonun geliştirilmesi idealdir.

Vizyon, kişilerin, kurumların kendilerinin veya işletmelerinin gelecekte olmasını arzu ettikleri durumun ifadesidir. Bu durumda “Sağlık hizmetleriyle hasta ve hasta yakınlarının memnuniyetini sağlamayı, ekibi ve altyapısıyla, Türkiye’ye model oluşturmayı hedeflemektedir.” bildirgesi kurumun vizyonuna bir örnektir.

Etkili bir misyon bildirgesinin dokuz bileşeni olması gerekmektedir. Bunlar:

Felsefe: Kurumun temel inançları, değerleri, arzuları ve etik öncelikleri nelerdir?

Müşteriler: Kurumun müşterileri kimlerdir?

Ürün ya da hizmetler: Kurumun belli başlı ürün ve/veya hizmetleri nelerdir?

Pazarlar: Kurum, coğrafik açıdan nerede rekabet etmektedir?

Teknoloji: Kurum günün koşullarına uygun teknolojilere sahip midir?

Hayatta kalma, büyüme ve kârlılık yönündeki düşünceler: Büyüme ve finansal dayanıklılık yönünde kurumsal bir adanmışlık var mıdır?

Özgünlük: Kurumun ayırt edici yetkinliği ya da belli başlı bir rekabet üstünlüğü var mıdır?

Kamusal imaj: Kurum toplumsal, yerel topluluklar ve çevreye ilişkin kaygılara cevap verebilmekte midir?

Çalışanlar: Çalışanlar kurumun kıymetli bir varlığı olarak görülmekte midir?

Aydınlatılmış onam ilkesi, kişiye tıbbi bilgilerin doğru ve yeterli bir şekilde açıklanmasını gerektiren bir ilkedir. Bu ilkenin yerine getirilebilmesi için, hekimin tıbbi tedavi ve müdahale konusunda hastasını bilgilendirmesi, onayını alması gerekmektedir. Hastaya verilmesi gereken bilgilerin açıkça verilmiş olması, bilginin anlaşılır olması, hastanın gönüllü olması ve bunların sonunda hastanın onam vermiş olması, bu ilkenin gerçek bir aydınlatılmış onam olması için gereklidir.

Özerklik konusunda temel öge yeterliliktir. Yeterlilik, herhangi bir zorlama altında kalmadan serbest ve akılcı davranabilme yeteneği anlamına gelmektedir. Böyle bir birey kendi inanç, değerlerine uygun olarak, akılcı, özgür eylem ve seçimlerde bulunabilir. Bu niteliklere sahip olan birey, kendi seçimini yaparken, kararını biçimlendiren, yönlendiren, baskılayan bir başka gücün etkisinden uzak kalabilir ve gerektiğinde bunlara karşında durabilir.

Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel fonksiyonu yerine getirmesi beklenmektedir:

Diğer şıklar meslek etiği kodlarının sağlayacağı yararlardır.