SAĞLIK HUKUKU - Deneme Sınavı - 12

Bali Bildirgesi:Dünya Tabipler Birliği tarafından, Lizbon Bildirgesi gözden geçirilerek 1995 tarihinde kabul edilen “Bali Bildirgesi” hekim, hasta ve geniş toplum kesimleri bakımından önemli hususları içermektedir. Hekim kendi vicdanı ile karar verirken mutlaka hastanın yararına hareket etmeli ve hastanın özerkliğini ve haklarını da garanti altına almalıdır.Bali Bildirgesi’nde tıp mesleğinin ortak paydada kabul ettiği temel hasta haklarına yer verilmiştir. Hekimlerin, sağlık alanında faaliyet gösteren kurumların ve ilgili diğer kuruluşların bu hakları tanıması ve desteklemesi hususunda ortak yükümlülüklerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Hekimin Yeterli Ücret Talep Etme Hakkı: Hekimler, her çalışan gibi vermiş oldukları emeğin karşılığında bir ücret almaya hak sahibidir. Aldıkları eğitim, harcadıkları emek ve üstlendikleri mesleki risklere uygun yeterli bir ücret alma hakkı herkes gibi hekimlerin de hakkıdır

Hekimin Tıbbi Etik İlkelerine Bağlı Olunmasını İsteme Hakkı: Her karşılıklı ilişkide olduğu gibi hasta hekim ilişkisinde de bir yandan hastanın etik değerlerine saygılı davranılması gerekmekteyken diğer yandan hekimin, hastasından ve diğer sağlık çalışanlarından kendi etik değerlerine ve tıbbi etik ilkelerine bağlı olmasını talep etme hakkı bulunmaktadır.

Hekimin Sağlığını Koruma ve Mesleki Risklerden Sakınma Hakkı: Mesleğin özelliği gereği, hekimler hasta olan kişiler ile devamlı irtibat hâlindedir. Belirli alanlarda hastalara yakın olma ve kullanılan tıbbi aletler sebebiyle hekimlerin sağlığı da risk altındadır. Bu bakımdan hekimlerin, kendi sağlığını koruma, enfeksiyon ve radyasyon gibi mesleki risklere karşı korunma hakkı bulunmaktadır. Sağlıklı bir çalışma ortamı ile makul bir dinlenme zamanına sahip olabilen hekimlerin, hastalarına daha fazla hizmet vereceği muhakkaktır. Hekimler makul iş yükü altında, acil, nöbet ve mesai dışı çalışma süreleri de dâhil olmak üzere çalışmalı, angarya iş yükü altında kalmamalıdır.

Hekimin Cezalandırma Eyleminde Bulunmayı Reddetme Hakkı: Hekim, hiçbir şekilde herhangi bir kişinin cezalandırılması eyleminde (ölüm cezası, işkence) aktif görev almaya zorlanamaz.

01.08.1998 tarihli ve 23420 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Hasta Hakları Yönetmeliği” 4. maddesinde yer aldığı üzere hasta; “Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan kimse” olarak tanımlanmaktadır.

Hasta, yasaların izin verdiği ölçüde tedaviyi reddetme hakkına sahiptir. Ancak bu durumda hastanın bu davranışının tıbbi sonuçları hakkında bilgilendirilmiş olması gerekmektedir.

Hasta haklarına ilişkin ilk uluslararası belge niteliğini taşıyan bildirge, Dünya Tabipler Birliğinin 34. Genel Kurulunda kabul edilen “Lizbon Bildirgesi”dir. Lizbon Bildirgesi, temel hasta haklarını konu alan 6 madde ve hekimlere bunları sağlamak konusunda görev veren bir paragraftan oluşmaktadır.
Hasta haklarını konu alan 6 madde şu şekilde belirlenmiştir:
1. Hasta, hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.
2. Hasta, hiçbir dış etki altında kalmadan, özgürce klinik ve etik kararlar verebilen bir hekim tarafından bakılma hakkına sahiptir.
3. Hastanın yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddetme hakkı vardır.
4. Hasta, hekimden tüm tıbbi ve özel hayatına ilişkin bilgilerin gizliliğine saygı duyulmasını bekleme hakkına sahiptir.
5. Her hastanın onurlu bir şekilde ölme hakkı vardır.
6. Hasta, uygun bir dinî temsilcinin yardımı da dâhil olmak üzere ruhi ve manevi teselliyi kabul veya reddetme hakkına sahiptir.

“Madde 13- Ötenazi yasaktır.
Tıbbi gereklerden bahisle veya her ne suretle olursa olsun, hayat hakkından vazgeçilemez. Kendisinin veya bir başkasının talebi olsa dâhil, kimsenin hayatına son verilemez.”
Hekim, ötenaziyi hastaya tatbik ederken, ya aktif olarak ölüm sonucunu doğuracak müdahalede bulunabilir ya da hareketsiz kalarak ölümün gerçekleşmesini bekleyebilir. Pasif ötenazi olarak adlandırılan bu yöntemle hekim hastanın bir müddet daha yaşamasını sağlayan yaşam destekleyici tedaviyi sunmayarak ya da yaşam destekleyici tedaviyi sona erdirerek ölümü hızlandırmaktadır.
Ülkemizde ötenazi Hasta Hakları Yönetmeliğiyle açık bir ifade ile yasaklanmaktadır. Yönetmelik hükmü olmasa bile esasen Anayasa ile Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu’nun hükümleri gereği ötenazi uygulanması mümkün değildir.

Her yönü ile risk taşıyan hekimlik mesleğinin uygulanması, stressiz ve baskı ortamından uzak bir çalışma yerinde mümkündür. Hekimler, hiçbir kişi ya da makamdan baskı görmeden, serbest iradeleri ile mesleğini icra etme hakkına sahiptirler. Hekimlere yapılan baskı, hem çalıştığı iş yerinden hem de hasta yakınlarından gelebilmektedir. Hekimler, mesleklerini icra ederlerken, yalnızca bilimsel veriler, meslek etiği, vicdanı ve hukuka uygun olarak hareket etmelidirler. Hasta ve hasta yakınları ile çalıştığı işyerinin yöneticileri veya diğer üçüncü kişilerin hekime bir şekilde baskı yapmaları kabul edilemez, hekimin bu tür baskılardan uzak kalarak mesleğini uygulama hakkı bulunmaktadır.
Hekimin uygulayacağı tedavi yönteminin, çalıştığı kurum veya kuruluş tarafından denetlenmesi ve müdahalelerde bulunması söz konusu değildir. Hekim teşhis ve tedavi sürecinde mesleğini özgürce uygulama hakkına sahiptir. Uygulanan tedavi sonrasında yasal sorumluluğa şahsen katlanmak durumunda olan hekimin, mesleğini de çalıştığı kurum, yönetim veya başka şahısların etkisi altında kalmadan uygulamalıdır.

Hekim hasta ilişkisi bir güven ilişkisine dayanmaktadır. Hekime sağlığına kavuşmak maksadıyla başvuran hasta öncelikle sağlığı sonrasında da özel yaşamı hakkında birtakım bilgileri paylaşmaktadır. Hekimin tanı ve teşhisi bakımından bu çok önemlidir. Hekimin hastasını tanıması, aile öyküsünü çıkarması, genetik yatkınlıklarının kaynaklarının neler olabileceği gibi çeşitli konuları öğrenmek durumundadır. Diğer taraftan hekimler, mesleklerini icra ederken hastalarının bedeni, ruhsal ve ahlaki durumlarını öğrenmekte, bunların hastalığını nasıl etiklediğini anlamaya çalışmaktadır.

Hekimin mesleğini icrası esnasında öğrendiği hastanın özel hayatına ilişkin bilgiler, başkası tarafından öğrenilmesi hâlinde hastanın sosyal statüsünü, onur ve şahsiyetini, ekonomik durumunu ve hatta ekonomik geleceğini etkileyebilecek, meslek sırrı niteliğindeki bilgilerdir.
Hekime bu yükümlülük Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 4. maddesinde açıkça yüklenmiştir. Buna göre; “Tabip ve diş tabibi, meslek ve sanatının icrası vesilesiyle muttali olduğu sırları, kanuni mecburiyet olmadıkça, ifşa edemez.” Ayrıca Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 20. maddesi de bunu bir hasta hakkı olarak tanımlamakta ve şu şekilde ifade etmektedir; “İlgili mevzuat hükümlerine ve hastalığın mahiyetine göre yetkili mercilerce alınacak tedbirlerin gerektirdiği hâller dışında; hasta, sağlık durumu hakkında kendisine veya ailesine veya yakınlarına bilgi verilmemesini isteyebilir.”

Hekimin Cezalandırma Eyleminde Bulunmayı Reddetme Hakkı
Hekim, hiçbir şekilde herhangi bir kişinin cezalandırılması eyleminde (ölüm cezası, işkence) aktif görev almaya zorlanamaz.

Hasta, serbest çalışan bir hekim ile kurduğu ilişkide hekime güvenebileceğini, kendisi hakkında en iyi teşhis ve tedavi yöntemini uygulayacağını, üzerine aldığı yükümlülükleri gayet özenli bir şekilde yerine getireceğini ve kendisine ait sırları saklayabilecek düzeyde bir ilişki kurabileceğini düşünmektedir. İlişkinin temelinde de bu hususlar yatmaktadır. Bütün bu gereklilikler uygulamada hasta-hekim arasındaki ilişkinin bir “vekâlet sözleşmesi” olarak nitelendirilmesine sebep olmaktadır. Gerek yargı kararlarında ve gerekse öğretide serbest çalışan bir hekim ile hasta arasında kurulan ilişkinin vekâlet sözleşmesi olduğu vurgulanmaktadır.

Sözleşmeler hukukunda temel ilke, irade serbestîsi ve buna paralel olarak da sözleşme özgürlüğüdür. Sözleşmeyi kurmak üzere bir araya gelen taraflar serbest iradeleri ile karşılıklı iradelerini açıklamak suretiyle sözleşmelerini sebestçe kurabilmektedirler. TBK m.12 gereğince, şekil serbestîsinin genel ilke olarak kabul gördüğü belirtilmektedir. Buna göre; “Sözleşmelerin geçerliliği, kanunda aksi öngörülmedikçe, hiçbir şekle bağlı değildir.” Başka bir ifade ile sözleşmeler için serbestçe şekil belirleme kural, belirli bir şekle bağlı olmak ise istisnadır.

Vekil, sadece edim fiilînin gereklerini yapmayı üstlenir; edim sonucuna ilişkin bir taahhütte bulunamaz.

Vekâlet sözleşmelerini diğer iş görme sözleşmelerinden ayıran en büyük özelliği, vekâlet sözleşmelerinin büyük ölçüde güven ilkesine dayanmasıdır. Gerçekten de güven, sözleşmenin önemli özelliği durumundadır. Uygulamada ve yargı kararlarında da vekâlet sözleşmesinin en önemli özelliğinin güven unsuru olduğu hususu ağır basmaktadır. Hasta-hekim arasındaki ilişkide yaşanan güven olgusu, hekimin hem kişiliğine hem de mesleki bilgisine ve yeteneğine duyulmaktadır.

Hekim eğer hastane gibi bir sağlık kuruluşunda mesleğini icra ediyor ve sağlık hizmeti sunuyorsa bu durumda hasta doğrudan doğruya hekimle değil, hastane ile bir hukuki ilişki içine girmektedir. Hastane, özel hastane niteliğinde ise hasta ile özel hastane arasında bir sözleşme ilişkisi kurulmaktadır. Bu hastanelerde çalışan hekimler, özel hastane adına ve hesabına sağlık hizmeti sunan kişi durumundadırlar. Hasta eğer bir kamu hastanesinden yararlanıyor ise bir kamu hukuku ilişkisi doğmakta, kamu hizmetinden yararlanan hasta ile kamu personeli durumundaki hekim arasında doğrudan bir hukuki ilişki kurulmamaktadır.

Hukuken geçerli bir rızanın yanında aynı zamanda kişinin sağlığını koruma hususunda devlete de birtakım yükümlülükler düşmektedir. Hastaya uygulanan tıbbi müdahalelerin hukuka uygunluğu, kişinin vermiş olduğu rıza doğrultusunda onay ile bunların denetlenmesi ve uygulamaların kontrol edilmesi bakımından da devletin üstlendiği yükümlülükler bulunmaktadır. Devletin, kişilerin sağlık hizmetlerine eşit bir şekilde erişimini sağlama, kişilerin sağlığına zarar verecek sosyal ve toplumsal zorlanmaların önüne geçme, ayrımcı uygulamaları engelleme, tıbbi personelin eğitilmesi, bilgi, beceri ve tecrübelerinin arttırılması konusunda ortam yaratılması, etik ve hukuka uygun davranışların geliştirilmesi ve kişilerin sağlık hizmetlerine ulaşmasına imkân vermeyen engelleri ortadan kaldırma şeklinde yükümlülükleri bulunmaktadır.

Tıbbi müdahalenin tanımı çeşitli kaynaklarda farklı biçimlerde yapılmıştır. Genellikle; “tıbbi müdahale, tıp mesleğini icraya yetkili bir kişi tarafından, doğrudan veya dolaylı olarak tedavi amacına yönelik olarak gerçekleştirilen her türlü faaliyeti ifade eder” tanımı üzerinde durulmaktadır.
Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 13. maddesinde yer alan; “Tabip ve diş tabibi, ilmî icaplara uygun olarak teşhis koyar ve gereken tedaviyi tatbik eder. Bu faaliyetlerinin mutlak surette şifa ile neticelenmemesinden dolayı, deontoloji bakımından muaheze edilemez.
Tababet prensip ve kaidelerine aykırı veya aldatıcı mahiyette teşhis ve tedavi yasaktır.
Tabip ve diş tabibi; teşhis, tedavi veya korunmak gayesi olmaksızın hastanın arzusuna uyarak veya diğer sebeplerle, akli veya bendeni mukavemetini azaltacak herhangi bir şey yapamaz.” hükmü doğrultusunda bu tanımın getirildiği görülmektedir.
Ancak günümüzde gelişen ihtiyaçlar ve uygulamalar, tıbbi müdahalelerin yalnızca “doğrudan veya dolaylı olarak tedavi amacına” yönelik olmadığı, tedavi maksadının yanında birtakım beklentiler ile hekime başvuran, esasen hasta olmayan (örneğin estetik müdahale yapılmasını talep eden, organ naklinde verici durumundaki kişiler vb.) kişiler bakımından da tanımın genişletilmesine ihtiyaç olduğu vurgulanmaktadır

Tıbbi müdahale kişinin bedensel, fiziksel ya da ruhsal bütünlüğüne yönelik olmakla birlikte aynı zamanda yaşama hakkına da yönelik bir girişimdir. Yaşama hakkı, Anayasal bir hak olmakla birlikte (m.17) yukarıda bahsi geçen TMK m.23’ün de kişiliğin korunması kapsamında öngörülen ve kısmen de olsa feragat edilemeyeceği, kanuna ve ahlaka aykırı sınırlanamayacağı ifade edilen temel hak ve özgürlüklerinden en önemlisi olduğu belirtilmektedir. Temel hak ve özgürlüklerden olan yaşam hakkı, dokunulamaz, devredilemez ve vazgeçilmez bir hak olmakla birlikte herkese karşı ileri sürülen mutlak bir hak
niteliğindedir.

Kişinin yaşama hakkı, bedensel, fiziksel ya da ruhsal bütünlüğü gibi sağlık hakkı da kişilik hakları arasında nitelendirilmektedir. Sağlık hakkı, kişinin fiziksel kişilik değerleri arasında yer almaktadır. Kişinin vücut bütünlüğüne müdahale, bedensel sağlığını bozucu veya tehlikeye düşüren müdahaleler kişilik haklarının ihlali anlamına gelmektedir.