Sağlık Psikolojisine Genel Bakış

Trepanasyon saçlı kafa derisi kaldırıldıktan sonra kafatasında delik açılmasıdır.

İlkel kabilelerde insanlar çeşitli semboller ya da danslarla yiyeceklerin bollaşmasını teşvik edeceklerine inanmışlar, bunun için yararlı bir hayvan ya da bitkiyi kabilenin totemi haline getirmişlerdir. Totemle ilgili olan bireylere, hayvanlara ya da nesnelere doğaüstü güçler atfetmişlerdir, bu varlıklara fetiş denmektedir.

Tarihsel akışa devam ettiğimizde yazının Mısır ve Mezopotamya’da keşfi ile hastalıkların kayıt altına alınmaya başlandığı, böylelikle de anatomi ve fizyoloji bilimlerinin doğduğu görülmektedir.

En geniş tıp kitabı Babilliler zamanında yazılmış Tanı El Kitabı’nda epilepsi ve çeşitleri başta olmak üzere birçok hastalığın tanımı yapılmıştır.

Hititlerin ilaç bilgisinin kökü çok eskilere giden otların kullanılmasıyla ilgili geleneklere dayanmaktadır. Hititler hastalık ve sağlık durumlarını birbirinden ayırt etmiş, çalışanların tırnak kesmeleri gibi hijyene, insan yaşamına ve kişilik haklarına önem vermişlerdir. Hitit günlük yaşamında kadınlar ve erkekler eşit haklara sahip olmuşlar, çok kadınla evlilik ve kardeşler arası evlilik kabul edilmemiştir. Çeşitli hastalıkların tedavisinde büyünün yanı sıra haşhaş, safran, hardal, sarımsak ve susam gibi bitkilerle tedavi de kullanılmıştır. 

Yin beden açısından olumsuz, pasif ve dişi nitelikte bir güç olup ruhu temsil etmektedir.
Yang ise olumlu, aktif ve erkek nitelikler taşıyan karşıt bir güç olup kandır. Yin ve Yang insan bedeninde birbirinin tersi, birbiriyle çelişen, fakat aynı zamanda birlikte denge halinde var olan ve yaşam enerjisini destekleyen güçlerdir.

Eski Yunan anlayışından etkilenen eski Roma uygarlığında, sürekli savaşan bir ulus olmaları nedeniyle, cerrahi gelişmiştir. İlk hastaneyi kuran Romalılar burada esir ve askerleri tedavi etmişlerdir.

Halk sağlığını korumak amacıyla gıda kalıntıları, mikroorganizmalar ve temizlik maddeleri gibi artıkların ortamdan uzaklaştırılması işlemlerinin tamamına sanitasyon denir.

Mikroskobun temelleri İngiliz Robert Hooke ve Hollandalı van Leeuwenhoek tarafından bulunmuş, 1628 yılında İngiliz Johannes Faber tarafından mikroskop adı verilen aygıt çok küçük hücrelerin görülmesini sağlamıştır.

Biyomedikal model, hastalık modeli ya da mekanik model adlarıyla anılmakta olan hastalık modeli, tıp uygulamalarında ve eğitiminde baskın bir model olarak görülmeye başlamıştır.

Engel’in (1980) tanımladığı biyopsikososyal modele göre insan karmaşık bir sistemdir, hastalığa tek bir etmen değil, çoklu etmen neden olur. Birey pasif bir kurban değildir, hastalığın oluşmasında davranışın rolü olduğuna göre birey sağlığından ve hastalığından sorumlu tutulabilir. Sadece mevcut fiziksel değişiklikler değil, kişinin bütünü; davranışları,
inançları, baş etme stratejilerini değiştirme, tedaviye uyma yoluyla hastalık tedavi edilmelidir.

Günümüze kadar sağlık kişilerin “yaşamlarını sürdürebilmelerinden”, “hasta olmamalarına”, “günlük aktivitelerini yerine getirebilme yeterliliklerine”, “mutluluk duygusuna sahip olmalarına” ve “iyilik halinin sağlanmasına varıncaya kadar farklı şekillerde tanımlanmıştır (Larson, 1991). Biyomedikal model doğrultusunda sağlık hasta olmama hali olarak tanımlanmıştır, ancak bu tanım artık geçerliliğini yitirmiştir. Günümüzde sağlıklı olmak yalnızca herhangi bir fiziksel hastalık belirtisi olmaması anlayışının çok ötesine geçmiştir. Biyopsikososyal model çerçevesinde ele alındığında, sağlıklı olmak denildiğinde fiziksel sağlık, ruh sağlığı, toplumsal iyilik hali ve genel sağlık algısı gibi birbiriyle ilişkili kavramlar tanımlanmaktadır (Okyayüz, 1999).

Sağlık süreklilik gösterir: Sağlık ve hastalık bir bütündür. Hastalığın başlangıcında etkili olan etmenler sigara, beslenme, stresle ilgili davranışlar ve sağlık inançlarıdır. Yardım arayışında belirleyici olan belirti algısı, hastalık bilişleri ve hasta-hekim iletişimidir. Hastalığa uyum aşamasında baş etme, davranış değişikliği, sosyal destek ve ağrı algısı önemlidir. Hastalığın ilerlemesinde stres düzeyi, stresle baş etme tarzı ve davranış değişikliği etkilidir, sağlık sonuçları olarak yaşam kalitesi ve yaşam süresi dikkate alınır.

Değişkenlik: Sağlık ve hastalık cinsiyet, coğrafi konum, zaman ve sosyal sınıf gibi birçok sosyo-demografik değişkene göre değişir. İki bireyin ikisi de sigaranın zararlı olduğunu bilmesine rağmen sadece biri bırakabilir. Memesinde şişlik hisseden iki kadından sadece biri doktora gidebilir. Kalp krizi geçiren iki kişiden biri altı ay içinde ikinci kez kalp krizi geçirirken diğeri bir ay içinde işine geri dönebilir. Tüm bu örnekler insanlar arasında farklılıkların varlığını göstermektedir (Ogden, 2016)

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ-World Health Organization/WHO) yaşam kalitesini hedefleri, beklentileri, standartları, ilgileri ile bağlantılı olarak kişilerin yaşadıkları kültür ve değer yargılarının bütünü içinde durumlarını algılama biçimi olarak  tanımlamıştır (Eser vd., 1999). Diğer bir deyişle yaşam kalitesi kişinin içinde yaşadığı sosyo-kültürel ortamda kendi sağlığını öznel olarak algılayışını ifade eder

Kuramsal dayanağını eleştirel psikolojiden alan eleştirel sağlık psikolojisi sağlığın, sağlık hizmetlerinin, sağlık psikolojisinin ve toplumun yapılandırılmasında iktidarın rolüne odaklanarak çalışan sağlık psikolojisi alt alanıdır.

Topluma dayalı eylem araştırmaları anlayışını benimseyen diğer bir alt alan toplum sağlığı psikolojisinin (Marks, 2002) amacı hassas gruplar ve topluluklarla yürütülecek toplumsal araştırmalar ve eylemlere dayanarak “bireyin güçlendirilmesi”dir. Bu alt alan için sağlık fiziksel ve ruhsal sağlığın yanı sıra insan yaşamının olumlu psikososyal yönlerinin var olabilmesi olarak tanımlanır

Sağlık psikolojisi alanında çalışan psikologlar dört temel alanda çalışmalarını yürütmektedirler:
1. Sağlığı geliştirmek ve korumak
2. Hastalığın önlenmesi ve tedavisini yürütmek
3. Hastalıkların etiyolojisi konusunda araştırmalar yapmak
4. Ekibin bir üyesi olarak ülkenin sağlık politikalarına ve sağlık sistemine katkıda bulunmak (Sarafino, 1998).

Prevalans zaman içinde belirli bir anda, var olan tüm olguların, epizodların ya da olayların toplam sayısını gösterir

Psikolojinin insan sağlığı üzerinde önemli etkisi olduğunun ABD’de anlaşılması ile APA bünyesinde kurulan 38. birimin ilk başkanı olan Matarazzo (1980) sağlık psikolojisi için dört ana hedef belirlemiştir:
1. Sağlıklı yaşamın değer kazanması, sağlığın korunması ve sürdürülmesi;
2. Hastalığın önlenmesi, iyileştirilmesi ve rehabilitasyonu;
3. Sağlıklı olma durumunun, hastalığın ve hastalığa bağlı yeti yitim nedenlerinin ve teşhis kriterlerinin daha iyi belirlenebilmesi;
4. Sağlık politikalarının ele alınması ve aksayan yanlarının düzeltilmesi.