SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

Alan yazında stres sözcüğünün ilk kez fizik bilimciler tarafından kullanıldığı görülmektedir. 17. yüzyılda stres kavramı elastik nesneyle ona uygulanan dış güç arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere ilk kez Robert Hook tarafından kullanılmıştır. Stres sözcüğü zamanla psikoloji, nöroloji, fizyoloji, sosyoloji, antropoloji, biyokimya, endokrinoloji ve immünoloji gibi pek çok alanda kullanılmaya başlanmıştır.

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Bir uyaran olarak stres modeline modele göre stres genellikle çevre tarafından ortaya çıkarılmış hastalık ve felaket gibi durumları tanımlamakta ve kişide bir tepkiye yol açmaktadır. Araştırmacılar stres üzerine çalışırlarken genellikle stresör denilen stres verici yaşam olayları üzerinde yoğunlaşmışlardır. Holmes ve Rahe (1967) tarafından geliştirilen “Sosyal Yeniden Uyumu Değerlendirme Ölçeği (Social Readjustment Rating Scale-SRRS)” ile bireylerin sıkça yaşadığı stresli olaylar incelenmiştir. Dolayısıyla bu modele göre bazı olayların herkes tarafından stres verici olarak algılandığı varsayılmış ve olayların değerlendirilmesinde meydana gelebilecek kişisel farklılıklar, başa çıkma ve sosyal destek gibi kavramların sürece olan etkileri göz ardı edildiği için model eleştirilmiştir

Bir tepki olarak stres modeline göre stres çevreden gelen taleplerin organizma üzerindeki etkisi sonucu organizmanın gösterdiği tepkidir. Dolayısıyla bu modelde stres kaynaklarının organizmada oluşturduğu endişe, uykusuzluk ve kalp çarpıntısı gibi çok çeşitli tepkiler değerlendirilir.

Yaşam Olayları Kuramı’nın da stresi açıklamada bazı eksikleri olduğu bilinmektedir. Bu kuramı eleştirenler için yaşam deneyimlerini nesnel biçimde değerlendirmek doğru değildir ve bir yaşam olayına dair kişisel yorumlamalar önemlidir. Boşanma bir kişi için ciddi düzeyde sıkıntı iken bir başkası için bir kurtuluş olabilir. Kişinin olayları olayın istenirliği, olay üzerindeki kontrol ve olaya uyum sağlama derecesi gibi boyutlara göre değerlendirilmesi daha faydalı olacaktır. Bir başka eleştiri ise birçok yaşam olayının derecelendirilmesinin geçmişe dönük olmasınadır. Ayrıca insanlar listeyi doldururken olaylar birbirinden bağımsızmış gibi görünebilir. Oysa yaşam deneyimleri birbiri ile etkileşimde olabilir. İş değiştirme boşanmanın etkisini artırabilir, diğer olumsuz etkileri azaltabilir. Kişiye sadece yaşam olaylarını sormak yerine aynı zamanda sağlıkla ilgili belirtileri de sormak stresi belirlemede yararlı olur. Yeme alışkanlığındaki değişim bir yaşam olayı mı, yoksa yaşam olayının belirtisi midir? Uyku düzenindeki değişim bir stresör mü, yoksa stresin sonucu olarak mı uyku düzeni değişir? Liste olayların kısa süreli olduğu düşüncesine dayanır. Oysa birçok olay uzun süre devam eder ve kroniktir. Fiziksel sağlık, ev ve komşuluk, finansal durum, iş, çocuk, eş, geniş aile ve arkadaşlıkla ilgili stresörler uzun sürelidir.

Uzun süreli Adrenalin ve Noradrenalin salınımı sempatik aktivasyonda pıhtılaşma, kan basıncında artış, kalp atışında artış, yağ depolama, düzensiz kalp atışları, ateroskleroza yol açacak olan plak oluşumu ve bağışıklık sistemini baskılama ile sonuçlanır.

HPA aksı aktivasyonu: Kronik stres durumunda, sinirlerimiz hipotalamusa stresli olaya ilişkin bilgiyi taşır. Hipotalamus otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü harekete geçirir, kalp atım hızı, kan basıncı, solunum hızı artar ve kaslar gerginleşir, öte yandan sindirim gibi daha az hayati aktiviteler kısıtlanır

Stresin hastalıklara kronik ve akut olmak üzere iki mekanizma aracılığıyla yol açtığı kabul edilir. En çok kabul gören kronik süreçler modeline göre fizyolojik, davranışsal ve psikolojik etmenlerin uzun süreli etkileşiminden dolayı stres hastalığa yol açar. Örneğin, kronik iş stresi zamanla kalp damar hasarına yol açar. Kronik stres kalbi besleyen damarlarda ateroskleroz ile ilişkilidir. Kalıtsal yatkınlığı olanlarda daha sık görülür.

Akut süreçlerde ise egzersiz ya da öfke atakları ardından ya da uyanır uyanmaz kalp atışındaki ve kan basıncındaki ani değişimler sırasında MI görülme sıklığı artar. Bu akut olaylar ani damar yırtılması ya da pıhtı atması ile olur. Akut stres ani bir kardiyak sorunu tetikler. Egzersiz uzun vadede koruyucu iken risk altındaki bireylerde tehlikeli olabilmektedir.

Sorunu düzeltme, ortadan kaldırma, soruna dair düşünme biçimini değiştirme, tahammül etmeyi öğrenme ya da olduğu gibi kabul etme, durumu değiştirme, kabullenme, daha fazla bilgi arama, dürtüsel ve zarar verici şekilde davranmaktan kendini sakınma gibi çeşitli baş etme yöntemleri bulunmaktadır.

Roth ve Cohen (1986) baş etme yolları olarak yaklaşma ya da kaçınma yöntemlerinden söz etmiş­lerdir. Yaklaşma tarzı baş etmede sorunla yüzleşme, bilgi toplama, soruna yönelik doğrudan eyleme geçme söz konusudur. Kaçınmada ise olayın anlamını küçümseme, inkar etme görülür. İnsanlar stresle baş etme yolu olarak ya birini ya da diğerini sergiler. Yaklaşma yoluyla baş etme kaçınmadan daha işlevsel olarak görülür, ama bunu eleştirenler de vardır. Hangisinin daha etkin olduğu stresörün türüne göre de değişir. Kaçınma yoluyla baş etme kısa süreli stresörler için etkili olup uzun süreliler için değildir.

Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stres iç ve dış ortamdan kaynaklanan etkenlerin birey tarafından tehdit edici veya zararlı olarak değerlendirilmesinin ardından bedensel ve psikolojik boyutlarda ortaya çıkan aşırı uyarılma halidir.

Selye (1956) stresi fazla stres, yetersiz stres, iyi stres ve kötü stres olarak dört kategoriye ayırır. Ki- şinin amacının kötü stresi alt seviyede, iyi stresi ise yüksek seviyede tutmak olduğunu ve yetersiz stres ile fazla stres arasındaki dengenin sağlanması gerektiğini belirtmiştir.

Allen (1984) bu durum için “en uygun (optimal) stres düzeyi” kavramını kullanmıştır. En uygun stres dü- zeyi bireyi tehdit eden bir durumdan kurtulmak ya da bir sorunu çözmek için gösterilebilecek performansın en iyi olduğu düzeyi ifade eder

Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stres iç ve dış ortamdan kaynaklanan etkenlerin birey tarafından tehdit edici veya zararlı olarak değerlendirilmesinin ardından bedensel ve psikolojik boyutlarda ortaya çıkan aşırı uyarılma halidir.

Selye (1956) stresi fazla stres, yetersiz stres, iyi stres ve kötü stres olarak dört kategoriye ayırır. Ki- şinin amacının kötü stresi alt seviyede, iyi stresi ise yüksek seviyede tutmak olduğunu ve yetersiz stres ile fazla stres arasındaki dengenin sağlanması gerektiğini belirtmiştir.

Allen (1984) bu durum için “en uygun (optimal) stres düzeyi” kavramını kullanmıştır. En uygun stres dü- zeyi bireyi tehdit eden bir durumdan kurtulmak ya da bir sorunu çözmek için gösterilebilecek performansın en iyi olduğu düzeyi ifade eder

Tüm maddeler stresin açıklayan modellerdir.

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur. İlk basamakta organizma şok içindedir, bedenin homeostatik dengesi bozulur ve gerilim yaşanır. Alarm tepkisi evresi boyunca beden değişen duruma tepki gösterir. Stresör duyu organları tarafından algılanır ve duyusal mesaj talamusa gönderilir. Talamustan mesaj doğrudan hipotalamusa ya da serebral kortekse gönderilir. Serebral kortekste mesaj yorumlanır, yorum duygusal açıdan anlamlı olarak etiketlenirse limbik sistem aktive olur. Bu aşamada organizma ikinci basamak olan “savaş ya da kaç tepkisi” içine girer ve şok karşıtı uyum süreci başlar. Otonom sinir sistemi ve endokrin sistem, onlara bağlı tüm organlar ve kas sistemleri harekete geçerek beden kendini korumaya hazırlanır. Bu aşamada bede- nin daha fazla enerjiye, kan dolaşımına ve oksijene ihtiyacı olduğu için sempatik sistem çalışır. Orga- nizmanın uyarıcıyı daha iyi algılayabilmesi için görsel duyarlılığı artar, gözbebeği genişler, tükürük salgısı engellenir, dolayısıyla ağzı kurur. Daha rahat ve hızlı nefes alıp verebilmesi ve oksijen sağlayabilmek için akciğerlerde bronşlar genişler. Kalp hareketi hızlanır, kalp daha fazla çarpar, daha fazla kan pompalar, böylece ihtiyacı olan organ ya da sistemlere kanın gitmesi sağlanır. Adrenal bezlerden adrenalin salgılanır. Bazı sistemlerde ise faaliyetler azaltılır ya da engellenir, örneğin sindirim sistemi çok enerji tüketen bir sistem olduğu için faaliyeti yavaşlar. Yani sistem “savaş ya da kaç tepkisi” için gerekli olan organların faaliyetlerini arttırır, gerekli olmayan organların faaliyetlerini yavaşlatır.

Stres ile ilişkili son düzenleyici etmen olan kontrol farklı psikoloji kuramlarında ele alınmış bir kavramdır. Thompson (1981) beş tür kontrolden söz eder: davranışsal kontrol (kaçınma); bilişsel kontrol (baş etme yöntemlerinin yeniden değerlendirilmesi); bilgisel kontrol (stresöre dair bilgiye ulaşma yeteneği); karar verme kontrolü (olası sonuçlar üzerinde seçim yapma); geriye dönük kontrol (“Bu olayın olmasını engelleyebilir miydim?”)

Cohen ve Wills (1985) farklı sosyal destek türleri tanımlamıştır:

• Özgüven sağlayıcı destek: Başka insanların kişinin özgüvenini arttırması

• Eşlik etme: Aktivitelerde başkalarının yanında bulunması

• Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi

• Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir:

• Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu

• İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Çocuklar problem-odaklı, ergenler duygu-odaklı, orta yaştaki bireyler problem-odaklı, yaşlılar ise duygu-odaklı baş etme stratejilerini daha sık kul- lanmaktadırlar. Kadınlar genellikle duygu-odaklı, erkekler problem-odaklı olmayı tercih ederler.

Lazarus baş etmeyi de kişi ve stresör arasındaki etkileşim olarak görür ve ona göre baş etmenin amacı:

Stresli çevresel koşulları azaltmak, önceki duruma dönme olasılığını artırmak,

Olumsuz olaylara uyum sağlamak veya tolere etmek,

Olumlu bir kendilik algısı sürdürebilmek,

Duygusal dengeyi sürdürebilmek ve

Diğer insanlarla doyurucu ilişkiler kurabilmektir.

Güvenlik güçleri (asker, polis gibi), sağlık çalışanları (hekim, hemşire gibi), ara- ma kurtarma çalışanları (itfaiye vb), hava ulaşımı çalışanları (pilot, hava trafik kontrolü) gibi meslekler yoğun stresli meslekler grubunda yer almaktadır.