SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

Ölen kişinin yaşı ya da yakınlığı yas tepkileri üzeirnde etkli olsa dahi bunlar kesin kurallar değildir. Örneğin çocuğunu kaybeden birinin en büyük yas sürecini yaşayacağını savunmak doğru değildir. Yas tepkileri evrensel tepkiler değildir. Kültüre özgü farklıklar  göstermektedir. Yas tepkisi için en az şeklinde bir süre ifade etmek de doğru değildir. 

Ancak yas süreci dini bakış açılarından doprudan etkilenir. Ölümün sonsuzluğa açılan bir yok oluş süreci mi, gerçek yaşamın bir başlangıcı mı ya da yeniden doğum ile defalarca yaşama hakkının elde edildiği bir inanç sistemi (reenkarnasyon) mi olduğu sürecin kendisini değiştirir.

En belirgin yas tepkileri ölen kişi için yoğun bir özlem duygusu, büyük bir üzüntü ve keder, duygusal patlamalar, ölen kişinin anıları ve düşünceleri ile sık sık meşgul olma, dikkat, bellek ve konsantrasyon zorlukları, bedensel yakınmalar, huzursuzluk, kaygı, uyku ve iştahta değişiklikler, bağışıklık sisteminde değişiklikler, gündelik işlerin aksaması ya da askıya alınmasıdır . Bu belirtiler normal ve sağlıklı olup yas tutma süreci ile birlikte giderek azalır ve kişinin yas ile birlikte kaybettiği kişiye zihninde yeni bir yer bularak gündelik hayatına geri dönebilmesi beklenir.

Karmaşık ya da Komplike yas bireyin akut yas dönemi de dahil olmak üzere, kültürel bağlamın dışında yas tutmasında uygun olmayan duygu, düşünce, davranış halleri, yası daha yoğun yaşama, yasta bir ilerleme olmaması, takılı kalma ya da yası atlatamama ve işlevselliğin bozulması gibi birtakım klinik belirtilerin eşlik ettiği bir tablodur .Bu eşlik eden patolojik yanıtlar, depresif ya da travmatik belirtiler, normal yas sürecini olumsuz etkilemekte ve yasın normal bir şekilde sonlanmasının ya da tamamlanmasının önüne geçmektedir. Yasın kendisi stresli bir durum olduğu için çeşitli psikolojik ve fiziksel bozuklukları tetikleme gücüne de sahiptir. Belirtiler arasında, yoğun hasret ve özlem, duygusal acı, ızdırap ve keder, ölen kişi ile ilgili sık sık meşgul edici düşünceler ve hatıralar, gece terörleri, çalışamama, üretememe, hissedememe, öldüğüne bir türlü inanamama ya da kabul edememe ve onsuz anlamlı bir yaşamın olamayacağına inanma ya da vefat eden kişi olmadan anlamlı bir gelecek hayal edememe sayılabilir.

Uzamış Yas Bozukluğu (UYB) ise uzun süren ve yoğun bedensel ve ruhsal belirtiler içeren bir yas durumu anlamına gelmektedir.

Kronik yas ya da bazı kaynaklarda kronik keder olarak tanımlanan bu örüntüde sıklıkla çok yakın bir kayıp ve bağımlı bir ilişki mevcuttur. Abartılı yıl dönümü tepkileri on yıl ve daha uzun süre devam eder. Hipertrofik (Abartılmış) yas yas tepkilerinin olağanüstü yoğun olması anlamına gelmektedir.

Gecikmiş yas kaybın hemen sonrasında yaşanmamış, bastırılmış ya da ertelenmiş yas tepkileridir. Kişi bir şekilde güçlü görünmek ya da güçlü olmaya çalışmak adına veya koşulları yeterince uygun olmadığı için acısını yaşaması gereken dönemde yasını ertelemiş ve yeterince çözüme ulaştıramamıştır.

Travmatik olaylar çeşitli karakteristikleri (nitelik, şiddet ve süre) bakımından üç başlık altında sınıflandırılabilir . Bunlar;

1) Bireysel ya da toplumsal düzlemdeki travmatik olaylar

2) Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylar

3) Kesitsel ya da süreğen travmatik olaylar şeklinde ifade edilebilir.

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır

Depresif duygudurum ve karamsarlık tükenmişliğin sonucu olabilir ancak boyutları oalrak değerlendirilemez. Travma ile kavramlarda tükenmişlikle ilgili değildir.  Duygusal tükenme duyarsızlaşma ve mesleki yeterlilik duygusunda azalma ya da kişisel başarısızlık olarak üç boyuttan oluşur.

Tükenmişliğin psikofiziksel (yorgunluk, bitkinlik, enerji kaybı, kronik soğuk algınlığı, uyku ve iştahta bozulmalar, kardiyovasküler bozulmalar vb.); psikolojik (kronik bir sinirlilik hali, tahammülsüzlük, bellek ve bilişlerde hafif dalgalanmalar, anksiyete, huzursuzluk, eleştiriye aşırı duyarlılık, apati [duygusal donukluk], anlamsızlık ve çaresizlik vb.); davranışsal (hata yapma, işten kaytarma, işe gelmek istememe, istifa etme, işi kaliteli yapmama, alaycı tavırlar, kuruma saygının kaybı vb.) belirtileri bulunmaktadır

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır. Tükenmişlik sendromu (burn-out) ise aslında şefkat yorgunluğuna benzer bir tablodur ancak oluşması için bir travma yaşanmasına gerek yoktur. Travma Sonrası Büyüme (TSB) da yaşanan travmalar bir tür bilgelik sürecine de dönüşebilir. TSB’ye örnek vermek gerekirse, travma ile birlikte birey hayatının artık garanti altında olmadığını anlar ve yaşadığı her güne bir önem ve ayrıcalık atfeder, böylelikle şükran duygusu artar.

Travma Sonrası Büyüme (TSB) bireyin travmatik yaşantıdan önceki uyum işlevselliğinin ve farkındalığının ötesine geçebilme ve bir tür kişisel dönüşüm deneyimi olarak tanımlanmaktadır.   İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır. Tükenmişlik sendromu (burn-out) ise aslında şefkat yorgunluğuna benzer bir tablodur ancak oluşması için bir travma yaşanmasına gerek yoktur.  Empati kavramı ise bireyin kendisini duygusal ve zihinsel olarak karşısındaki bireyin yerine koyabilme yetisidir.

Normal şartlarda yas deneyimi kişiden kişiye değişmekle birlikte, sürecin aşağı yukarı 6-24 ay içerisinde tamamlanması gerekir ancak bu süreci normal deneyimleyemeyen kişilerde anormal yas tepkileri ortaya çıkar. Yani, yara iyileşemez, enfekte olur.

Bizim için önem taşıyan her türlü insan ya da nesnenin kaybı yas sürecini doğurur. Bu kayıplar organ kaybı, sağlığın kaybı, taşınma, çocukların evden ayrılışı, ölüm gibi somut ve fiziksel olabildiği gibi yaşlanma ya da boşanma ile gelen rol kaybı veya göç ile gelen bireysel kimlik değişimi gibi soyut nitelik de taşıyabilir.

En belirgin yas tepkileri ölen kişi için yoğun bir özlem duygusu, büyük bir üzüntü ve keder, duygusal patlamalar, ölen kişinin anıları ve düşünceleri ile sık sık meşgul olma, dikkat, bellek ve konsantrasyon zorlukları, bedensel yakınmalar, huzursuzluk, kaygı, uyku ve iştahta değişiklikler, bağışıklık sisteminde değişiklikler, gündelik işlerin aksaması ya da askıya alınmasıdır.

Karmaşık ya da Komplike yas bireyin akut yas dönemi de dahil olmak üzere, kültürel bağlamın dışında yas tutmasında uygun olmayan duygu, düşünce, davranış halleri, yası daha yoğun yaşama, yasta bir ilerleme olmaması, takılı kalma ya da yası atlatamama ve işlevselliğin bozulması gibi birtakım klinik belirtilerin eşlik ettiği bir tablodur.

Travmatik yas özellikle cinayet ya da intihara bağlı bir ölüm gerçekleştiğinde ölenin son anlarına ve acı çekmesine tanık olma durumunda ortaya çıkan tekrarlayıcı bir sendromdur. Hiç bitmeyen acı ve ızdırap dolu nöbetler, ölen kişinin gözün önünden hiç gitmemesi, kaybı hatırlatan ipuçlarıyla ilgili kaçınma ya da aşırı saplanma gibi belirtiler en önemli olanlardır.

Bir de karmaşık yas ile uzamış yas bozukluğunun ortak noktası kabul edilen ve Amerikan Psikiyatri Derneği (APA) tarafından tanılama rehberine giren (DSM-5) Süregiden Karmaşık Yas Bozukluğu tanısı mevcuttur. Bu tanı, ayrı bir kategori olmayıp ilgili rehberin Travma ve Stresör ile İlgili Bozukluklar kısmında yer alır. Bu bozukluk sevilen kişinin kaybından en az bir yıl sonra da devam eden, ölen kişiye hasret, özlem, duygusal uyuşukluk, insanlardan uzaklaşma, ölen kişi ile bir arada olabilmek için ölümü isteme gibi belirtileri içerir.

Doğal afetler (deprem, tsunami, sel, kasırga vb.) kitlesel terör ve şiddet, savaş, zorunlu göçler, işkence, seks ve insan ticareti, cinsel saldırı, tecavüz ve istismar, çocukluk çağı travmaları, teknolojik afetler (nükleer santral kazaları, maden kazaları vb.), motorlu taşıt kazaları (trafik, uçak, gemi vb.), yaşamı tehdit eden tıbbi durumlar ve beklenmedik, ani kayıplar gibi olaylar travmatik niteliktedir.

Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmalar bu sınıflandırma düzeyi bilimsel alan yazında en fazla kabul edilen ayrımdır, denilebilir. İşkence, istismar, tecavüz, terör faaliyetleri ve seks ticareti gibi kasıtlı olarak insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylardır. Doğal afetler, yangınlar, savaşlar, terör eylemleri, kazalar, nükleer santral patlamaları gibi özellikle çevresel etkileri yoğun olan teknolojik afetler bu gruba girer.

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır.

Tükenmişlik aşırı iş yükünden meydana gelen, sıradan bir yorgunluğun ötesinde bir anlam taşımaktadır. Bu duyguyu yaşayan çalışanlar iş yaşantıları ile psikolojik bağlarını koparırlar ve kendi kimlik ve genel yaşam motivasyon düzeylerinde de belirgin olumsuz değişimler yaşarlar.

Doğru seçenek A şıkkında verilmiştir.