SANAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 24

Karahanlıların ilk cami yapısı Buhara yakınlarında, Hazara kentinde inşa edilen merkezî birimli Hazar Degaron Camii (11.yy)’dir. Doğru cevap C'dir.

Anıtsal cami, medrese ve kervansaray yapılarının yanı sıra Büyük Selçuklu mimarisinin en önemli yapı türlerini türbe ve kümbet olarak iki farklı isimle anılan anıtsal mezar yapıları oluşturur. En erken tarihli kümbetler, Tuğrul Bey zamanından kalmadır. Tuğladan inşa edilmiş daire planlı Damgan Kırk Kızlar Kümbeti (1050), sekizgen planlı Kümbeti Ali (1056), yivli gövdeli Doğu Radkan (13.yy) ve Kişmar (13.yy) kümbetleri önemli örneklerdir. Serahs Ebul Fazl Türbesi, Merv Sultan Sencer Türbesi (1157) ve içten ongen, dıştan sekizgen planlı Nahcivan Mümine Hatun Türbesi (1186) diğer önemli örneklerdir. Doğru cevap A'dır.

Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır Ulu ve Siirt Ulu Camii Anadolu Türk döneminin en erken tarihli camilerini oluştururlar. Ahşap tavanlı Diyarbakır Ulu Camii (1091-1092)’nde kubbesiz olarak Şam Emeviye Camii’nin planı tekrarlanmıştır. Doğru cevap E'dir.

Temel işlevleri savunma ve barınma olan yüksek ve geniş duvarları dıştan payandalarla desteklenmiş kale görünümündeki Anadolu Selçuklu kervansaraylarında tek giriş kapısına yer verilmiştir. Kesme taş malzemenin kullanıldığı bu yapıların taç kapılarıyla bazılarının avlularında yer alan köşk mescitler, süslemenin en yoğun olduğu yerlerdir. Doğru cevap C'dir.

Mimar Sinan’ın çıraklık eserimdir dediği Şehzade Camii (1544-1548)’nin dört serbest
destek üzerine oturan merkezî kubbesi, dört yarım kubbeyle desteklemiştir. Sinan ayrıca, Kanuni Sultan Süleyman adına, merkezî kubbesi iki yarım kubbeyle desteklenen İstanbul Süleymaniye Külliyesi (1550-1557)’ni yapmıştır. Osmanlı ve Türk mimarisinin ulaştığı en üst seviye olarak kabul edilen, 2011 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınan Mimar Sinan’ın Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi (1569-1574) kubbeli mekân gelişiminin ulaştığı en üst aşama olarak kabul edilir. Sinan’ın ustalık eserimdir dediği Selimiye Camii’nde merkezî kubbe sekiz serbest destek üzerine oturmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Mimar Vedat Tek ve Mimar Kemalettin’in yaptıkları Ankara Palas Cumhuriyet dönemi, Sarkis Balyan’a yaptırılan Çırağan Sarayı (1871) Geç dönem, Mimar Sinan’ın çıraklık eserimdir dediği Şehzade Camii (1544-1548) Klasik dönem eserleridir. Doğru cevap A'dır.

Osmanlıların son zamanlarında Osman Hamdi Bey’in çabalarıyla 1883 yılında kurulan Sanayii Nefise Mektebi Ali’de, Batılı anlamda güzel sanatlar eğitimi verilmeye başlanır. Doğru cevap B'dir.

Bir Uygur yerleşimi olan Karahoço’da gerçekleştirilen kazılar, Uygurlardan itibaren çininin Türk sanatı içerisinde yer aldığını göstermiştir. Doğru cevap E'dir.

Genel olarak Hun mimarisini, çadırlar ve mezarlarının bulunduğu Karakol, Şibe, Katanda, Başadar, Berel, Pazırık, Noin-Ula, Altun-Yış, Moğalistan ve Kazakistan’da bulunan kurganlar temsil etmektedir. Dış görünüşü ile tümülüsleri çağrıştıran üzerleri yığma toprak ve taşlarla örtülü ezarlara kurgan denilmektedir.

Uygurlar Balık veya Ordu Balık adı verilen surlarla çevrili şehir ve kaleler kurmuşlardır. Çin ve İran etkilerinin görüldüğü Uygur tapınakları genellikle dikdörtgen biçimli büyük alanlara oturan yapılar topluluğundan
oluşurlar. Bu tapınaklarda bir iç avlu etrafında çoğu rahiplere tahsis
edilen çeşitli işlevlere sahip mekânlar yer alır.

Kervansaray ve türbe yapılarının ilk uygulamalarının Karahanlı Dönemi’nde İran topraklarında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Kökenleri rıbat denilen sınır boylarındaki küçük tahkimatlara bağlanan, revaklı avluları bulunan bu Kervansaraylardan, Day Hatun Kervansarayı (11.
yy sonu-12. yy başı) dört yönden revaklı açık avlulu ve dört eyvanlı plan şemasındadır. Merv-Amul yolundaki Akçakale Kervansarayı (11. yy sonu) iki avlulu revaklı planı ve ikinci avluda yer verilen kapalı mekânları ile Anadolu Selçukluların karma plan tipli kervansaraylarına öncülük eder. Özbekistan’da bulunan tuğladan inşa edilmiş, kare planlı, tromp geçişli kubbe örtülü Tim Arap Ata Türbesi (978) Karahanlıların bilinen en erken tarihli türbe yapısıdır.

Genel bir tanımlama ile kare veya çokgen gövde yapısına sahip, üzeri tonoz, kubbe ya da düz çatı ile örtülen mezar yapılarına türbe; büyük çoğunluğu çokgen gövde yapısına ve ikinci bir bodrum katına (mumyalık) sahip, birinci katlarının üzeri içten kubbe dıştan konik külah ile örtülü anıt mezar yapılarına kümbet denilmektedir.

Hindistan’daki Babürlü mimarisinde Selçuklu, Timurlu ve Hint etkileri görülür. Ekber Şah’ın kurdurduğu Fethpur Sikri Kenti (1569)’nde yer alan eserlerde kırmızı kum taşı ve beyaz mermer kullanılmıştır. Dini yapıların başında üç yandan revaklarla çevrili büyük bir avlu ve mihrap önündekinin daha büyük olduğu dıştan soğan kubbe biçimli üç kubbeyle örtülü harimi bulunan Fethpur Camii (1602) gelir. Lahor’daki Vezirhan Camii (1634/35) beş kubbesi ile farklılık gösterir.Şah Cihan’ın genç yaşta ölen karısı için yaptırmış olduğu, Agra’daki Tac Mahal (1632-54), 1983 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girmiş çok tanınan tümüyle beyaz mermerle kaplanmış bir mezar anıtıdır.

Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır Ulu ve Siirt Ulu Camii Anadolu Türk döneminin en erken tarihli camilerini oluştururlar. Ahşap tavanlı Diyarbakır Ulu Camii (1091-1092)’nde kubbesiz olarak Şam Emeviye Camii’nin planı tekrarlanmıştır.

Saltukluların Erzincan Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti (13. yy), ortadaki dilimli gövdeli kümbeti çevreleyen on bir nişli çevre duvarı ile Anadolu’daki tek örnektir.

Türk sanatında en erken tarihli duvar resimleri Uygur dönemine aittir. Erken dönemlerden itibaren Budizm’i benimseyen Uygurların 762 yılında Maniherizm’i devlet dini olarak kabul etmelerinden sonra inanç dünyalarında ortaya çıkan değişimler sanata da yansımıştır. Budizm ve Maniheizmin etkisi ile Uygurlarda resim sanatı gelişmiştir. Eski Uygur şehir kalıntılarında bulunan ve 8.-9. yüzyılla tarihlenen duvar resimleri (freskler), Türk resim sanatının en eski örnekleri olarak kabul edilmektedir.

En erken tarihli Osmanlı minyatürleri Fatih Sultan Mehmet devrine aittir.
Osmanlı minyatürleri konularına göre Klasik İslam ve Osmanlı edebiyatını, sultan ve vezirlerin hayatını, seferlerini, dinî konuları işleyen, portreler, peyzajlar ve bilimsel konuları ele alan yazma eserler olmak 
üzere dört ana başlıkta toplanabilirler. Fatih’in Batılı ressamları saraya davet etmesi ve kendi portrelerini çizdirmesi ile birlikte saray  nakkaşhanesinde bulunan ustalardan bazılarının benzer eserler verdikleri
görülür. Ahmet Şiplizde’ye atfedilen Fatih Portesi bunun iyi bir örneğidir.

Bir Uygur yerleşimi olan Karahoço’da gerçekleştirilen kazılar, Uygurlardan itibaren çininin Türk sanatı içerisinde yer aldığını göstermiştir. Karahanlı ve Gaznelilerin de mimaride çini kullandıkları günümüze ulaşan örnekler ve kazılarda elde edilen buluntulardan anlaşılmaktadır.

Hun Mimarisi (MÖ 244-MS 216): Yazın yaylak, kışın kışlaklarda yaşayan Hun Türklerine ait konut yapıları günümüze gelememiştir. Minusinsk’de kaya üzerine çizilmiş MÖ 7. yüzyıla tarihlenen dört yöne kırma çatılı, ağaç kütüklerinden yapılmış ev ve yurt tipi çadır tasvirleri bilinen en erken tarihli verilerdir.

Harput Ulu Camii (1156-1157) Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi eserleridir.