SANAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 25

Karahanlı Devleti’nin kurulduğu 840 yılından sadece 28 yıl sonra, Abbasilerin hizmetinde Samarra kentinde görevli bir Türk emirinin oğlu olan Tolunoğlu Ahmed 868’de bağımsızlığını ilan ederek Mısır’da İlk Türk-İslam Devleti olan Tolunoğlu Devleti’ni kurdu. Doğru cevap B'dir.

Sultan Mahmut zamanında inşa edilen, Rıbat-ı Mahi (1019-1020), açık avlulu dört eyvanlı plan şeması ve köşelerdeki yuvarlak köşe kuleleri ile dikkat çeker. Doğru cevap A'dır.

Selçuklu hamamlarında 1-radial haçvari 2-dört eyvanlı ve köşe hücreli 3-münferit olmak üzere üç farklı plan tipi görülür. Mimar Kelük bin Abdullah’ın Konya’da yaptığı Sahip Ata Hamamı (1258-1279), haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli planı ile Selçuklu devri hamamlarının önemli örneklerindendir. Doğru cevap E'dir.

Kare planlı kubbe örtülü bir harim ile önündeki üç bölümlü son cemaat yerinden oluşan İznik Hacı Özbek Camii (1333) bilinen en erken tarihli Osmanlı camisidir. Doğru cevap B'dir.

Baldaken, kare ya da çokgen biçimli bir alanın köşelerinde bulunan sütun ya da payelerle taşınan dışarıya açık kemerle oluşturulmuş, üstü piramidal çatı ya da kubbe örtülü yapılara verilen addır. Doğru cevap B'dir.

Anadolu’da hazırlandığı bilinen erken tarihli minyatürlü yazması, Hekim Dioskorides’in De Materia Medica adlı eserinin Arapça’ya çevrilmiş versiyonudur. Artuklu hükümdarı Necmeddin Alpi için 1152-1176 yılları arasında Silvan’da yapıldığı tahmin edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Her türlü dokuma üzerindeki ince tüylere verilen ad havdır. Doğru cevap A'dır.

Türk ahşap sanatında küçük ve geometrik ahşap parçalarının birbirlerine geçmelerle bağlanması tekniğine kündekari adı verilir. Doğru cevap B'dir.

İhşit: Eski Fergana hükümdarlarının unvanıdır. Abbasilerin Şam ve Mısır Valiliği’ne atadıkları Fergana Türk hakanları soyundan
prens Ebubekir Mehmet bağımsızlığını ilan edince, halife kendisine İhşit unvanını verdi. İhşit unvanı kurulan yeni devletin de adı oldu.

Yurt tipi çadır: Ahşap konstrüksiyonlu, yuvarlak gövdeli, konik külah biçiminde sonlanan tepesinde dumanın dışarıya çıkacağı bir deliğin yer aldığı, üzeri kalın keçelerle kaplanan, kolay sökülüp kurulabilen, Anadolu’da topak ev olarak da adlandırılan çadırlara denilmektedir.

Karahanlıların ilk cami yapısı Buhara yakınlarında, Hazara kentinde inşa edilen merkezî birimli Hazar Degaron Camii (11.yy)’dir. Kerpiç ve tuğla malzemenin bir arada kullanıldığı yapı, yaklaşık kare biçimli bir alana oturmaktadır.

Şah Cihan’ın genç yaşta ölen karısı için yaptırmış olduğu, Agra’daki Tac Mahal (1632-54), 1983 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girmiş çok tanınan tümüyle beyaz mermerle kaplanmış bir mezar anıtıdır.

Anadolu Selçuklu devrinde hastalar için inşa edilen şifahanelerin en erken tarihlisi Artukluların Mardin’de Emineddin Külliyesi’nin yıkılan Emineddin Maristanı (1108-1109)’dır.

Genellikle Türk hamamları 1-soyunmalık, 2-ılıklık, 3-sıcaklık, 4-halvet odaları, 5-su deposu 6- külhân olarak isimlendirilen altı bölümden oluşurlar. Külhânda yakılan ateşin sıcak havası ve su buharının duvarlarda ve zeminde dolaştırılmasıyla ısıtılan bu yapıların plan tipolojileri sıcaklık bölümlerinin biçimlenişine göre yapılır.

Batı üslupların etkisinin ağır biçimde hissedildiği, 19. yüzyılın sonlarında büyük çoğunluğunun yabancı kökenli olan mimarlar faaliyet göstermiştir. 20. yüzyılın başlarında bu duruma tepki olarak ulusalcı bir mimari kimlik oluşturma çabaları ortaya çıkmıştır. 1900 yılların başlarından başlayarak 1930’lu yıllara kadar devam eden bu dönem I. Ulusal Mimarlık Dönemi olarak adlandırılmıştır. Dönemin önde gelen mimarları arasında, Mimar Kemalettin (1869-1927), Vedat Tek (1873-1942) ve Arif Hikmet Koyunoğlu (1888-1982) gibi mimarlar bulunur. Osmanlı ve Selçuklu yapılarında görülen kubbe, kemer biçimleri ile çininin dekoratif amaçlarla kullanılması, dönemin en belirgin özelliğidir.

Kündekâri: Türk ahşap sanatında küçük ve geometrik ahşap parçalarının birbirlerine geçmelerle bağlanması tekniğidir.

Anıtsal cami, medrese ve kervansaray yapılarının yanı sıra Büyük Selçuklu mimarisinin en önemli yapı türlerini türbe ve kümbet olarak iki farklı isimle anılan anıtsal mezar yapıları oluşturur. En erken tarihli kümbetler, Tuğrul Bey zamanından kalmadır. Tuğladan inşa edilmiş daire planlı Damgan Kırk Kızlar Kümbeti (1050), sekizgen planlı Kümbeti Ali (1056), yivli gövdeli Doğu Radkan (13.yy) ve Kişmar (13.yy) kümbetleri önemli örneklerdir.

Geç devir saraylarından bölge valisi İshak Paşa’nın Doğubeyazıt’ta inşa ettirdiği, İstanbul’dan gelen Rokoko etkileri ile Selçuklu mimari üslubunun uygulandığı İshak Paşa Sarayı (1784; Resim 6.10), 360 odası, mutfak, cami, asker koğuşları, harem dairesi ve avluları ile dikkati çeker. Sultan Abdülmecid’in, Karabet ve Nikolas Balyan adlı iki mimara yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı (1853), Sultan Abdülaziz’in 1865 yılında yaptırdığı Beylerbeyi Sarayı (1865), Sarkis Balyan’a yaptırılan Çırağan Sarayı (1871) ve II. Abdülhamit’in Yıldız Sarayı’na eklettiği köşkler 19. yüzyılda İstanbul’da inşa edilen Avrupa tarzındaki saray yapılarını oluştururlar.

Kurgan: Dış görünüşü ile tümülüsleri çağrıştıran üzerleri yığma toprak ve taşlarla örtülü mezarlara kurgan denilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Göktürkler kurgan yapımını devam ettirmiş ve hükümdarları için mezar külliyeleri inşa etmişlerdir. Ölen hükümdar veya kahramanın anısını yâd etmek için yapılan bu anıtlara Orhun ve Yenisey Irmakları arasındaki bölgede rastlanmaktadır. En ünlüleri Kültigin (732) ve Bilge Kağan (735) ile vezir Tonyukuk (725)’a ait mezar külliyeleridir. Doğru cevap D'dir.