SANAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 28

Hz. Muhammed, Hicret sırasında Medine yakınlarındaki Kuba’ya (20 Eylül
622) gelerek burada kalmış, kılınan ilk Cuma namazı ve okunan ilk Cuma hutbesinden (24 Eylül 622) sonra Medine’ye girmiştir. Bu tarihten kısa süre sonra, ilk Cuma namazının kılındığı bu yerde Kuba Mescidi inşa edilmiştir.

Emevi Dönemi, İslamiyet’in genişleyip yayıldığı, İslam dininin öğreti ve ihtiyaçlarına göre biçimlenen bir sanatın oluşmaya başladığı dönemdir. Emeviler
Suriye, İran, Irak ve Mısır’ın ele geçirilmesiyle kendilerinden önce bu bölgelerde var olan uygarlıkların kültür birikiminden özellikle, Yunan, Helenistik, Roma,
Hristiyan ve Sasani sanatlarından beslenmişlerdir. Emevi Dönemi sanatında bu
nedenle yaratıcılıktan çok, derleyicilik ön plandadır. Mimari ve diğer sanatlarda
kuralların oluşturulması, ana formların ortaya çıkması, Emevi Dönemi ile başlar.
Dinî mimarinin ilk kalıcı plan şeması bu dönemde ortaya çıkmıştır. Daha önce,
yalnız günlük hayatın sürdürülmesine ve dinî görevlerin yerine getirilmesine uygun, tabiat şartlarına karşı oldukça dayanıksız, son derece sade binalar inşa edilirken, bu dönemde ihtişamlı görünmelerine önem verilen, dinî ve sivil binaların yapılması ile yeni bir sanat anlayışı ortaya çıkmıştır.

Endülüs Emevi Dönemi’nin önemli yapılarının başında 784’te, I. Abdurrahman
tarafından yapımı başlatılan, Kurtuba Camii gelir (Resim 5.4). Kurtuba Camii, 200 yıl boyunca yeni eklemelerle büyümüştür. 987’de Mansur’un eklemeleriyle son biçimini alan yapı, 178 x 125 m boyutundaki dikdörtgen biçimli bir alana oturan çok destekli planıyla İslam dünyasının en büyük camilerden biridir. İlk cami, mihrap duvarına dik uzanan dokuz sahından ve revaklı geniş bir avludan oluşmaktayken 833’te II. Abdurrahman’ın doğu ve batıya birer sahın eklenmesiyle sahın sayısı 11’e çıkartılmak suretiyle genişletilmiştir. Mihrap duvarı 848 ve 961 yıllarında uzatılmıştır. Genişletmeler, ilk caminin üslubuna uyularak yapılmıştır. Caminin en önemli özelliği, birer atlamalı olarak beyaz taş ve kırmızı tuğla ile örülmüş iki katlı at nalı ve dilimli kemerleri ve bu kemerlerin insanda bıraktığı renk ve biçimsel etkidir.

Tıp alanında kullanılan, bir İslam seramik kap türü olan albarellolar, Endülüs
ve Kuzey Afrikalı tüccarlar aracılığıyla İtalya’ya tanıtılmış, daha sonra 15. yüzyılın ilk yarısından 18. yüzyılın sonlarında kadar bu kapların Güney İtalya’da yerel
üretimleri yapılmıştır

Nabati yazısının özel bir biçimi olarak başlayan ve zaman içerisinde gelişen Arap yazısının çıkış tarihî kesin olarak bilinmemektedir. İlk kez kitap yazısı
olarak Kûfe şehrinde kullanıldığı için kamış kalemle sağdan sola yazılan dik hatlara sahip ilk Arap yazısı, Kûfi yazı olarak adlandırılmış ve mimaride de kullanılmıştır (Resim 5.10). Sessiz harf­lerin üstüne veya altına konulan üstün, esre, ötrü gibi işaretlerle sesli harf oluşturulması, Arap yazısına sıkışık istif özelliği vermekte bu da küçük yüzeylere yazılmış yazılara daha fazla anlatma olanağı kazandırmaktadır. Yazının mimaride ilk kullanılışı, 692 tarihli Kubbet’ül Sahra’dadır.

Cevsakü’l-Hakani

Kurtuba

Samarra Sarayı

Kayravan Camii

Seramik

Cami mimari ögelerinden "mihrap":

I- Camii mimarisinin değişmez ögelerinden biridir.

II- Genellikle yoğun dekorasyonu olan ve caminin kıble duvarında olan içbükey bir niştir.

III- Hz. Muhammed'in evinde kıldırdığı namazlar sırasında durduğu yerin onurlandırılması amacıyla Emeviler zamanında cami mimarisine girmiştir.

Hz. Muhammed’in, Medine’deki evinde cemaatle birlikte namaz kılmasından dolayı burası Mescid­i Nebi (Mescid­i Nebevi) adıyla İslamiyet’in ilk camisi sayılmış, sonraki bütün camilere örnek teşkil etmiştir.

Kubbetü’s Sakhra:

I- Bir tavaf yapısı ve bir ziyaretgâhtır.

II- Kitab­ı Mukaddes’te adı geçen Hacerü-l Muallak adıyla anılan kutsal kayayı içerisine alacak biçimde inşa edil­miştir.

III- Merkezî planlı, ilk İslam yapısıdır. Sekizgen biçimli bir alana oturur. Sekiz cepheli yapının içerisinde birbirini çevreleyen iki galeri, merkezinde kutsal kaya yer almaktadır.

IV- Çift cidarlı ahşap strüktürlü kubbe, dışarıdan kutsal kayayı belirtecek şekilde tasarlanmıştır.

V- Kubbe kasnağının iç yüzü, kemerlerinin alın ve karınları altın ze­min üzerine yeşil­sarı mozaikler ile süslenmiştir.

VI- Bitkisel bezemelerin aralarına yerleştirilmiş, çeşitli kıymetli taş ve incilerden yapılmış mücevher görüntülü süs­lemeleri Sasani etkilidir.

Şam’ın dışında bulunan ve genellikle iki katlı olan Emevi çöl kasırları olarak adlandırılan kale görünümlü, korunaklı saray yapıları merkezî bir avlu ve bu av­ lunun çevresine yerleştirilmiş birimlerden oluşurlar. Kasırları çevreleyen payan­ dalarla desteklenmiş duvarlar, oldukça yüksektir. Avluya açılan birimler, birbirle­ rinden bağımsız, plan ve ölçüleri aynı olan birer salon ile bu salonlara açılan oda­ lardan oluşmaktadır. Bu bağımsız birimlere ev anlamında beyt (daire) denilmek­ tedir. Her dairenin helaları ayrıdır. Dekorasyonda figür kullanımı ağırlıktadır.

Şam’ın 200 km güneyinde, Ürdün Nehri’nin doğusunda bulunan Kasr Mışatta (743/44)’nın Halife II. Velid’in tamamlanmamış bir eseri olduğu düşünülmekte­ dir. Kenarları 145 m olan kare biçimli bir alana oturan saray, revaksız bir avlu ile birbirinden ayrılan iki bölümden oluşmaktadır. Kapıdan girilince, bir dehlizden geçilerek, geniş bir salona girilmekte, bu salon da avluya açılmaktadır. Avlunun sonunda, üç sahınlı merasim salonu vardır. Salonun ön yüzünde, avlu­ ya açılan, ortadakinin daha büyük olduğu üç kemerli bir giriş bulunmaktadır. Bu üçlü giriş, Roma zafer taklarını hatırlatır. Kare biçimli bir salonla son bulan orta sahın, yarım daire planlı üç nişle genişletilmiştir. İki yanından, birer payanda ile desteklenen giriş kapısı, güney cephe duvarının ortasındadır. Payandaların üzerinde ve ön cephede yoğun bir süsleme programı bulunmaktadır. Birer atlamalı olarak tepeleri aşağı ve yukarı gele­ cek biçimde yan yana sıralanmış üçgen yüzeylere ayrılan 40 m uzunluğundaki bu cephe, bugün, Berlin Pergamon Müzesi’ndedir. Üçgen yüzeylerin ortasında, altı yapraklı iri güller ve bu güllerin etrafında çoğunlukla üzüm salkımları, asma yap­rakları ve birbirini daireler hâlinde takip eden asma dalları yer alır. Üçgen ve gül motifi, Sasani sanatına bağlanmaktadır. Üçgen yüzeylerin zengin çiçek motif­leri­ ne, Mışatta Sarayı’ndan önce hiçbir yerde rastlanmamaktadır. Aslan, grifon, ken­ tauros ve sfenkslerin işlendiği Mışatta kabartmaların önemini arttıran şey, canlı varlıkların oynadığı roldür. Figürlerin çoğu, Helenistik repertuvardan alınmışsa da cepheyi böyle süslemek tamamıyla Doğu’ya özgüdür. Saraya ait cami yapısının bu bölümde yer alması nedeniyle cephenin doğu bölümünün süslemesinde figüre yer verilmemiştir.

Endülüs Emevi dönemi sınırlı mimari örneklerinden biri Kurtuba Cami'si diğeri Babü Merdüm Cami'dir.

Mezar anıtları İslam Dünyası'na Abbasiler Dönemi'nde girmiştir. 9. yüzyılın ikinci yarısına kadar görülmeyen mezar anıtları, ilk kez 862’de, Ha­life Muntasır’ın annesinin ölen oğluna mezar yaptırmak istemesiyle bu tarihten sonra İslam Dünyası’na girmiştir.

Minber, üzerinde hutbe okunan, basamaklarla çıkılan litürjik ögedir. Mihrabın sağında yer alır. İmamın kullanımına ayrılmış olan minberin, iki basamaklı ilk şekli ile peygamberin zamanından beri varlığı bilinmektedir.

Emevi Dönemi, İslamiyet’in genişleyip yayıldığı, İslam dininin öğreti ve ih­tiyaçlarına göre biçimlenen bir sanatın oluşmaya başladığı dönemdir. Emeviler Suriye, İran, Irak ve Mısır’ın ele geçirilmesiyle kendilerinden önce bu bölgeler­ de var olan uygarlıkların kültür birikiminden özellikle, Yunan, Helenistik, Roma, Hristiyan ve Sasani sanatlarından beslenmişlerdir. Emevi Dönemi sanatında bu nedenle yaratıcılıktan çok, derleyicilik ön plandadır. Mimari ve diğer sanatlarda kuralların oluşturulması, ana formların ortaya çıkması, Emevi Dönemi ile başlar.