SANAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 38

Müslümanların, ilk vahyin gelişinden 12 yıl sonra, 622 yılı Nisan ayının ortalarında Mekke’yi terk edip Yesrib (Medine) Şehrine Hicret (göç) etmeleri ile İslam tarihinde yeni bir çağ başlamıştır.

İslam dininin peygamberi Hz. Muhammed’in Mekke’de doğmuş, 8 Haziran 632 tarihinde ise Medine’de hayata veda etmiştir. Bedir (15 Mart 624), Uhud (23 Mart 625) ve Hendek (31 Mart 627) savaşlarından sonra, Mekkeli Kureyşliler ile Hudeybiye Barışı (13 Mart 628) gerçekleştirilmiştir. 11 Ocak 630 tarihinde Mekke teslim alınmış, bundan sonra, İslam’ı yaymak amacıyla Bizans, Uman ve İran bölgelerindeki çevre ulusların hükümdarlarına elçiler gönderilmiştir.

Mihrap, cami mimarisinin değişmez bir ögesidir. Genellikle yoğun dekorasyonu olan ve caminin kıble duvarında yer alan içbükey bir niştir. Hz. Muhammed’in, evinde kıldırdığı namazlar sırasında durduğu yerin onurlandırılması amacıyla Emeviler zamanında cami mimarisine girmiştir.

Büyük camilerde namaz kılanların hareketlerinde birlik oluşturabilmek için müezzinin üzerine çıktığı ve imamın tekbirlerini yinelediği yüksekçe platforma müezzin mahfili denilmektedir. Minber, imamın kullanımına ayrılmış olan üzerinde hutbe okunan, basamaklarla çıkılan litürjik ögedir. İmamın ibadet için bir araya gelmiş olan topluluğa, vaaz vermek için üzerine çıkıp, oturduğu, mihrabın sol tarafında olan yere de vaaz kürsüsü denilmektedir. Şadırvan, cami avlularında abdest almak için kullanılan, genellikle çokgen ya da daire planlı, su haznesinin çevresinde muslukları olan küçük çeşme yapısıdır.

III. Abdurrahman tarafından bir kır sarayı olarak inşa edilen Medinetü’z Zehra Sarayı, Devasa büyüklüğü ve kulelerle takviye edilmiş yüksek olmayan bir surla kuşatılmış olması nedeniyle “Şehir-saray” olarak nitelendirilir.

Rusafa (Arruzafa) Sarayı, Kurtuba’nın 3 km kuzeybatısında Endülüs Emevilerinin ilk sarayıdır. Kasrü’l Hayri el-Garbi, Kusayr-ı Amra ve Mışatta Sarayı Suriye Emevi Dönemi eserlerindendir.

Şam Emeviye Camii’nin batı revak arka duvarının iç kısmında ki duvarda yer alan mozaik pano, cami süslemesinde yer alan ilk manzara örneğidir. Panoda yer alan nehir betimlemesi, Şam’ın içinden geçen Barada Nehri’ne benzetildiği için bu panoya Barada adı verilmiştir.

Habur Çayı, Fırat Nehri'nin kollarından biridir. Yermuk Nehri, Ürdün Nehri’nin en büyük koludur. Sayur Çayı ya da Nehr es-Sâcûr, Türkiye'de Gaziantep sınırları içerisinde doğan ve Suriye'de geçtikten sonra Fırat Nehri'ne karışan 108 kilometre uzunluğunda bir çaydır. Banias Nehri, Ürdün Nehri'nin ana kollarından biridir.

Kubbetü’s Sakhra (691), Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’te, kutsal alan içinde yaptırılmıştır.  Kitab-ı Mukaddes’te adı geçen Hacerü-l Muallak adıyla anılan kutsal kayayı içerisine alacak biçimde inşa edilmiştir. Merkezî planlı, ilk İslam yapısıdır.

Kubbe-i Hadra, yeşil kubbe anlamında olup, özellikle Mescid-i Nebevi'nin kubbesi için kullanılmaktadır. Zamanın Silvan valisi olan Humurtaş, Kılıç Arslan için "Kubbetü's Sultan" adıyla bilinen bir türbe yaptırmıştır. 14. yüzyıl tarihçileri Sultan Kılıç Arslan'nın Silvan’daki türbede yattığını yazmışlardır. Ancak günümüze bu türbe ulaşmamıştır. Kubbetü’s Süleybiye, Abbasi Halifesi Mutasım için yapılan türbedir. Kubbe-i Mina, gök kubbesi (§gökyüzü) anlamına gelen Osmanlıca bir tamlamadır.

Hz. Muhammed’in ölümü üzerine, Medinelilerin ortak kararıyla Hz. Ebu Bekir (632-634) İslam Devleti’nin ilk halifesi olmuştur. Halifelik, Hz. Ebu Bekir’den sonra sırasıyla; Hz. Ömer (634-644), Hz. Osman (644-656) ve Hz. Ali (656-666)’ye geçmiştir. Otuz yıl kadar süren bu süreçte inşa edilmiş hiç bir yapı, orijinal plan ve özellikleri ile günümüze gelememiştir. Bunlar arasında çok destekli Basra Camii (632) ve Kûfe Camii (639) sayılabilir.

670’de Ukbe b. Nafi’nin yapımını başlattığı, Kayravan (Sidi Ukbe) Camii, Halife Hişam tarafından 726’da bitirilmiştir. Yine Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’teki kutsal alana yaptırılan Mescidü’l Aksa (702), İslam dünyasının en kutsal yapılarındandır. Geçirdiği depremler sonucu zarar gören cami, Abbasi halifelerinden Mansur tarafından 757’de yeniden yaptırılmıştır.

Şam Emeviye Camii, at nalı biçimli kemerlerle mihrap duvarına paralel, ahşap tavanlı üç sahına ayrılmıştır.

784’te, I. Abdurrahman tarafından yapımı başlatılan, Kurtuba Camii, 200 yıl boyunca yeni eklemelerle büyümüştür. İlk cami, mihrap duvarına dik uzanan dokuz sahına ayrılmıştır. 987 yılında ise Vezir Mansur’un eklemeleriyle son biçimini almıştır. Vezir Mansur caminin doğu tarafına yeni sahınlar ekleterek sahın sayısını on dokuza çıkartmıştır.  Halife Mütevekkil’in yaptırdığı (848-852), Samarra Ulu (Mütevekkiliye) Cami, 240x156 m ölçülerindedir. Caminin harimi mihraba dik 25 sahından oluşur. Tolunoğlu Ahmed, 876/77-879 yılları arasında, Katai’de, Ahmed bin Tolun (Tolunoğlu) Camii’ni inşa ettirmiştir. Harim, mihraba paralel beş sahınlıdır.

Şam Emeviye (Ümeyye) Camii (705-15), Halife I. Velid tarafından yaptırılmıştır. Maksure kubbesi haricinde, orijinal planı değişmeden, günümüze kadar gelebilmiş, en erken camidir.

Hz. Muhammed dönemi camilerinden Mescid-i Nebi ve Mescid-i Kıbleteyn günümüze orijinal özellikleri ile gelememiştir. Mısır Fatihi Amr bin el As tarafından Fustat’da inşa ettirilen, Amr bin el As Camii (642) de günümüze ilk şekli ile ulaşmamıştır. 670 yılında Ukbe bin Nafi’nin başlattığı Kayravan Ulu (Sidi Ukbe) Cami, Halife Hişam tarafından 726 yılında bitirilmiştir. Cami, zaman içinde yenilenmiş, Emevi döneminin özelliklerini yitirmiştir.

Minai tekniğinde astarlanmış kap önce yeşil, mavi ve mor gibi yüksek ısıya dayanaklı boyalarla bezenmekte ve sırlanarak fırınlanmaktadır. Sonra sır üstüne siyahla desenin dış çizgileri çekilmekte ve ardından beyaz, altın yaldız ve kırmızı boyalar sürülerek bir kez daha fırınlanmaktadır.

Slip boyalı seramiklerde astar seramik yüzeyinin tamamını kaplamaz. Fırça yardımıyla ya da akıtılarak seramik üzerinde bezeme unsuru olarak kullanılır. Lüster, astar üzerine bakır renkli boya ile bezemeler yapıldıktan sonra seramik yüzeyin açık yeşil, sarı ya da şeffaf sırla kaplanmasıdır. Püskürtme boyalı seramiklerde boya serbest bir şekilde dalgalı çizgiler ve noktalar oluşturacak biçimde uygulanır. Sgrafitto ise astar kazımadır.

Hz. Muhammed’in, Medine’deki evinde cemaatle birlikte namaz kılmasından dolayı burası Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi) adıyla İslamiyet’in ilk camisi sayılmış, sonraki bütün camilere örnek teşkil etmiştir.

Otuz yıl kadar süren Dört Halife döneminde inşa edilmiş hiç bir yapı, orijinal plan ve özellikleri ile günümüze gelememiştir. Bunlar arasında çok destekli Basra Camii (632) ve Kûfe Camii (639) sayılabilir. Bunlardan Kûfe Camii’nin üzeri kapatılmış üçte birlik sütunlu harim bölümü ile üzeri açık sütunsuz bölümü arasında duvar veya kapı bulunmamaktaydı.

Yanlış olarak Ömer Camii diye bilinen Kubbetü’s Sakhra (691), Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’te, kutsal alan içinde yaptırılmıştır.

Hz. Muhammed’in amcasının soyundan gelen Ebu’l Abbas’ın, Emevi hâkimiyetine 750’de son vermesiyle yönetim Abbasilere geçmiştir. Yönetim merkezinin Şam’dan Bağdat’a geçmesi, siyasi, sanat ve kültür bakımından Doğululaşma olgusunu hızlandırmıştır. Şam’da İslam sanatına etki eden Geç Helenistik-Bizans sanatının yerini, Bağdat’ta Sasani sanatı almıştır. Abbasilerin iktidarı elde etmelerine yardımcı olan Horasan Türklerinin de bu dönemle birlikte İslam sanatında etkileri görülmeye başlamıştır.

9. yüzyılın ikinci yarısına kadar görülmeyen mezar anıtları, ilk kez 862’de, Halife Muntasır’ın annesinin ölen oğluna mezar yaptırmak istemesiyle bu tarihten sonra İslam Dünyası’na girmiştir. Samarra yakınında Kasr’el Aşık’m güneyindeki Kubbetü’s Süleybiye olarak adlandırılan bu mezar yapısının Muntasır’a ait olduğu sanılmaktadır. Kare planlı kubbe örtülü merkezî birimi Kubbetü’s Sakhra’da olduğu gibi sekizgen bir galeri ile çevrilidir. Mezar anıtı yapımı Türklerin İslam dünyasına girmeleriyle l0. yüzyıldan sonra artmıştır

İslam şehirciliği konusundaki bilinen ilk örnek, 762-765 yılları arasında, Abbasi halifesi Mansur’un kurdurduğu Bağdat Şehri’dir. Şehri daire planlı iç içe iki sur ve bu surların dışındaki bir hendek çevrelemekteydi. Şehrin dört kapısına, baktıkları yönlerde yer alan şehirlerin adı verilmişti. Resmî yapılar, saray ve cami şehrin merkezinde yer alıyordu. 766’da yapılan, Bağdat Ulu Camii kerpiç duvarlı, ahşap sütunlu ve düz çatılı, sade bir yapıydı. Ancak, Bağdat Şehri’nin bu dönem yapılarından günümüze bir şey ulaşmamıştır

Kahire’deki ilk Fatımi yapısı, 970-72 yılında tamamlanan, el-Ezher Camii’dir. Yapının harimi mihrap duvarına paralel beş sahından oluşmaktadır. Mihrap ekseni, paralel sahınları dikine kesen bir sahınla vurgulanmış ve mihrap önü bir kubbe ile örtülmüştür. Orta sahının iki ucunda, Kayravan Camii’nde olduğu gibi iki kubbe yükselmektedir. İslam dünyasının eğitim merkezî durumuna gelen elEzher Camii zamanla medreseleri de bünyesine katarak devamlı değişikliğe uğrayarak genişlemiştir.

Murabıtlar Devleti, Kuzeybatı Afrika’da halklar arasında bir siyasi güç oluşturabilen ilk devlettir. Bugünkü Fas Bölgesi’ne egemen olmuşlardır. 1062 yılında başkent Marrakesh kurulmuştur.

Muvahhidler Dönemi’nden günümüze gelen eserler arasında, bugün Sevilla Katedrali’nin (Santa Maria Katedrali) 104,5 m yüksekliğindeki çan kulesi olan La Giralda adındaki İşbiliye Camii’nin (1171) minaresi bulunmaktadır (Resim 5.8). Yapımına, 1184 yılında mimar Ahmed Ben Baso tarafından başlanan 1198’de tamamlanan bu kulenin alttaki üçte ikilik bölümü Muhavvidler Dönemi’ne aittir.

Tezhip Sanatı: Hz. Osman Dönemi’nde kitap şekline getirilen Kur’an ile başlayan tezhip sanatı, bütün İslam Devletlerinde hat sanatıyla birlikte uygulanmış, zaman içerisinde gelişerek diğer yazma eserlerde ve başta dinî kitaplar olmak üzere, tarihî, edebi ve bilim kitaplarında çeşitlilik ve zenginlik kazanmıştır.

Mekke’deki Kâbe, Müslümanların bütün ibadetlerinde yöneldikleri kutsal bir yapıdır. İslamiyet’ten önce inşa edilmiş olmasına rağmen İslam öğretisindeki ev (beyt) kavramına dayandırılarak İslamiyet’in ilk yapısı olarak da kabul edilmektedir. Doğru cevap E.