SİYASİ TARİH II

Toprak anlaşmazlıklarının yanı sıra İngiliz emperyalizminin “böl ve yönet” politikasının da etkisiyle birbirine hasım olarak bağımsızlıklarına kavuşan Pakistan ile Hindistan’ın yolları Soğuk Savaş’ın etkisiyle tamamen ayrıldı. Hindistan, bloklardan uzak durmaya çalışırken Pakistan açıkça Batı Bloku’nda yer aldı. 1954’te SEATO’nun ardından 1955’te Bağdat Paktı’na da üye oldu. Pakistan’ın Batı yanlısı tutumu kuşku götürmezse de dış politikasının asıl belirleyicisi Hindistan karşıtlığıydı. Pakistan, Çin Halk Cumhuriyeti ile Hindistan arasında çıkan anlaşmazlıkta Çin Halk Cumhuriyeti’ni destekledi.

Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) ile Hindistan arasında sınır çatışmalarına varan bir anlaşmazlığın tohum­ları bu dönemde atıldı: “Tibet Sorunu”. Dinî önder Dalai Lama tarafından yönetilen Tibet, merkezî hükûmetin zayıf­lığı nedeniyle özerk bir yapıya sahipti. En büyük hedefi, merkezî denetimi kurmak olan Pekin Yönetimi, 1950 Sonbahar’ında Tibet’e birliklerini soktu. ÇHC ile arasındaki tampon bölgenin ortadan kalkması Hindis­tan’ı rahatsız etti. Komünist yönetimin uygulanmayarak Tibet’e özerklik tanınması Dalai Lama’yı Pekin’le iş birliğine yöneltmişti. Fakat Tibet’te ÇHC yönetimine karşı mücadele sürdü. Dalai Lama, isyanın bastırılmasına yardım etmedi. 1959’da ÇHC, tüm Tibet’te yönetimi ele geçirdi. Dalai Lama, Hindistan’a kaçtı. 1960 - ­62 arasında sınır çatışmaları yaşandı. 20 Ekim - ­21 Kasım 1962’de ÇHC Hindistan’ın kuzeyin­' den saldırıya geçerek burada kendi güvenliği açısından stratejik bölgeleri ele geçirdi. ÇHC ­Hindistan anlaşmazlığında SSCB de ABD de değişik nedenlerle Hindistan’ın yanında yer aldılar.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından blokların pekişmesi sürecinin Orta Doğu’daki ilk adımını Bağdat Paktı oluşturdu. Türkiye, Pakistan, Irak, İngiltere, ABD ve İran arasında yapılan ikili askerî ve teknik yardım anlaşmalarının yanında, bağlaşmaya ismini veren 24 Şubat 1955’te Bağdat’ta imzalanan Türkiye ile Irak arasında “Karşı­lıklı İşbirliği Antlaşması”ydı. Balkan Paktı gibi bu bağlaşma da BM Antlaşması’nın 51. maddesine dayanarak kuruldu. Diğer bölge devletlerinin katılımına açık­tı ve bu katılım özellikle istenmekteydi. Bağlaşmaya 4 Nisan’da İngiltere, 23 Eylül’de Pakistan ve 3 Kasım’da İran katıldılar. ABD ise Sürekli Konsey toplantı­larına gözlemci gönderdi, “Ekonomik Komite” ve “Bozguncu Eylemleri Önleme Komitesi”ne üye oldu ancak resmen bu bağlaşmaya katılmadı. Orta Doğu’da kuru­lacak askerî bir bağlaşmayla, NATO ile SEATO’nun arasındaki boşluk kapatılmaya çalışıldı. Öne sürülen temel hedef “komünist yayılmanın önlenmesi”ydi.

Bağdat Paktı girişiminin amaç ve sonuçları açısından farklılıklar gösterdiği öne sürülmektedir. Pakt, söylemde SSCB’nin çevresinde bir “güvenlik koridoru” oluşturmak amacıyla kurulmuştu. Ancak, bu anlamda etkisi olumsuz oldu: Eylül 1955’te Mısır, Çekoslovakya ile silah yardımı anlaşması imzalamış ve bu yolla SSCB Orta Doğu’ya girmişti. Bunu, Kasım 1955’te SSCB ile Suriye arasında imzalanan ilk ticaret anlaşması izledi. Araplar, SSCB’den çekinmediler. Her şeyden önce, SSCB ile ortak sınırları yoktu ve SSCB eski sömürgeci ya da mandater Batılı devletlerden biri değildi. Ayrıca, pek çok Arap devleti SSCB’den tehdit algılamadığı gibi bazıları ABD baskısından rahatsızlık duyuyordu. Üstelik, İsrail’in kurulmasında ve son­rasında genişleme politikası izlemesinde en önemli rolü, yine ABD oynamıştı. Bu söyleme göre, ABD Bağdat Paktı ile SSCB’yi çevrelemeye çalışırken aynı zamanda bölge devletlerinin tepkisini çekerek SSCB’nin bu devletlerle ilişki kurmasını, Orta Doğu’ya girmesini sağladı. Fakat amaç ve sonuçlar arasında varolduğu öne sürülen bu farklılık, amacın yeterince açık değerlendirilmemesinden kaynaklanmaktadır. Bir kere, Bağdat Paktı’nın kuruluşu Sovyet tehdidine değil, ABD’nin bunu kullanmasına dayanır. Orta Doğu’daki Arap halklarının çoğunun bu bağlaşmanın dışın­da kalması ve bu durumun bölgeyi taraf­lara ayırması bunun göstergesidir. Bölgeye dışarıdan yapılan askerî müdahalelerin hepsinin Batı tarafından gerçekleştirilmiş olması, Sovyet tehdidinden çok Batı tehdidi algısının bölge yönetimlerinde var ol­duğunu göstermiştir. Bağdat Paktı asıl olarak, kapitalist ekonominin gerekliliği sonucunda, Batı bağlaşmasının Soğuk Savaş koşullarında Orta Doğu ham madde ve pazarını denetim altında tutma girişimidir. Sonuçlarıyla amaç arasında bu açıdan bir çelişki gözükmemektedir. Batı’nın müdahalesine tepki gösteren devletler SSCB ile iş birliğine ya da Bağlantısızlığa yönelmişlerdir.

20. yüzyılın ikinci yarısında Batı Avrupa’da başlayan bir oluşum yüzyılın sonuna damgasını vurdu: “Avrupa Birliği”. Yüzyıllar öncesine dayanan bu düşünce yaşama geçirildi. Fransız Devrimi’nden sonra Batı Avrupa’dan başlayarak bütün dünyaya yayılan ulus devlet modeli, bu kez yine aynı coğrafyada başka bir siyasal biri­me doğru evrildi. Bu yeni siyasi birlik de öncelikle “ortak pazar”ın kurulması­na, burada başlayan “serbest ticaret”in hukuksal yapısının oluşturulmasına dayanıyordu. Daha sonraki on yıllar­ da özellikle iki kutuplu sistemin sona ermesiyle “tek pazar” kurulacak; ortak bir yasama ve yargı sistemini ortak bir yürütme mekanizması izleyecektir. İşte, günümüzde gelinen aşamanın başlangı­cı 1950’lere dayanır.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından BM içerisindeki Vesayet Konseyi’nin çalışmalarının da etkisiyle sömürge yönetimleri birer birer sona erdi. Bu sürece sömürgeden kurtuluş (dekolonizasyon) denir. Pek çok devlet bağımsızlıklarını kazandı. Çoğu As­ya ve Afrika’da yer alan bu devletler Soğuk Savaş içersindeki iki kamptan herhangi birine yanaşmak istemediler. Bu devletlerin başında Hindistan geliyordu. Bir yan­dan İngiliz emperyalizmine uzak duran Nehru Yönetimi, diğer yandan ÇHC’den rahatsızdı. ABD’nin Asya’da kurduğu ittifaklar sistemi bölge devletlerini de benzer kaygıya itince ilk girişim Nisan 1954’te Colombo’da   (Sri Lanka) toplanarak gerçek­leşti. Colombo Devletleri olarak anılan Hindistan, Pakistan, Sri Lanka, Endonezya ile Burma Asya ve Afrika devletlerini biraraya getirecek bir toplantı düzenleme ka­rarı aldılar. Toplantı, 18­ - 24 Nisan 1955 tarihlerinde Bandung’ta (Endonezya) gerçekleşti. 29 Asya ve Afrika devleti iki blok dışında yeni bir güç oluşturmaya çalış­tılar. Konferans’ta ve sonrasında bazı devletler ve önderleri öne çıktı: Hindistan’da Nehru, Mısır’da Nâsır, Endonezya’da Ahmed Sukarno, Yugoslavya’da Tito.                                                               
Bandung Konferansı’nda devletlerin ülke bütünlüğü ve egemenliklerine karşı­lıklı saygı, iç işlerine karışmama, saldırmazlık, ekonomik ilişkilerde karşılıklı ya­rar ve barış içinde bir arada yaşama ilke kararları alındı. Gündeme gelen önemli bir konu sömürgeciliğin kınanmasıydı. Türkiye’nin de aralarında bulunduğu Batı yanlısı devletler, sömürgecilik söz konusu olduğunda, bunun yalnızca Batı Bloku tarafından değil, Doğu Bloku’nca da uygulandığı ve bu nedenle, “sömürgeciliğin her türünün kınanması” gerektiğinde direndiler ve bunu kabul ettirdiler.

Sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanması her zaman barışçıl bir süreçte gerçekleşmedi. Örneğin, Fransa Cezayir’deki yönetimini sürdürmekte direndi. Cezayir’in bağımsızlığı için Ulusal Kurtuluş Cephesi 1954’ten başlayarak çalış­tı. 1958’de ayaklanma ve savaş başladı. 1954’te Hind­i Çinî’de yenilgiye uğrayan Fransa Cezayir’i terk etmeye yanaşmadı. Cezayir Savaşı, Ekim 1958’de Fransa’da kurulan Beşinci Cumhuriyet’in en önemli nedenlerinden biri oldu. Fransa, Tem­muz 1962’de Cezayir’in bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı.

1950’ler aynı zamanda Güney Amerika ülkelerinin uluslararası sisteme katıl­maya başladığı on yıl oldu. Öncesinde zengin bir Kuzey ile ona bağımlı bir Gü­ney Amerika’dan söz edilmekteydi. ABD’nin Latin Amerika politikası, komünizm (SSCB) karşıtı genel politikasının bir parçası oldu. 1947’deki Rio Antlaşması ve 1951’de kurulan Amerikan Devletleri Örgütü (ADÖ) bunun uygulamalarıydı: Ye­rel komünistleri ezerek ABD çıkarlarını korumak. İlk olay Guatemala’da patlak verdi. 1951’de başa gelen Arbenz Hükûmeti, ABD denetimindeki Birleşik Meyve Şirketinin çıkarlarına aykırı düzenlemelere gitti. ABD bir yandan CIA aracılığıyla gerilla hareketini örgütledi, diğer yandan ADÖ’den Amerika kıtasında “komünist bir rejim kurulmasının tüm kıtaya tehdit olacağı” yönünde karar çıkarttı. Sonun­ da, 1954’te bir darbeyle yönetimi devirdi. Bu olay Latin Amerika kıtasında ABD karşıtlığını yükseltti. 1958’de Venezüella’da, 1959’da Panama’da protesto ve ayak­lanmalar başladı.

Sosyalizme giden yolun çeşitliliğinin kabul edilmesi bağımsızlığını yeni kazanan devletlerle ilişkileri olumlu yönde etkilerken Doğu Bloku içerisinde huzursuzluğa neden oldu. 18 Nisan 1956’da Kominform’un dağıtılması bu ilke doğrultusunda alınmış bir karar olarak algılandı. Blok içerisin­deki devletler bu ilkeyi kendi üzerlerine alındılar. Moskova yönetimi, bu yanlışı düzeltmekte gecikmedi. Haziran 1956’da, önce Polonya’daki “kendi sosyalizmini belirleme çabası” önlendi. Bunu, 4 Kasım’da Varşova Paktı güçlerinin Macaristan’a müdahalesi izledi. Macaristan’a müdahale, SSCB’nin Doğu Avrupa’da kendi isteği doğrultusunda olmayan gelişmelere kayıtsız kalmayacağını gösterdi. On yılı aşkın süredir kurulmaya çalışılan barışçı, iş birliği içerisindeki “komünist topluluk” izlenimini zedelendi. “Düşmana karşı” kurulan Varşova Paktı kendi üyelerine karşı işlev gördü. Batı’daki komünist partiler önemli ölçüde üye kaybettiler. “Kişiye ta­pınma”yla mücadele Polonya ve Macaristan’daki ayaklanmalara yol açarken Yugos­lavya, ÇHC ve Arnavutluk’la ilişkileri de bozdu. Daha Haziran ayında yayımlanan ortak bildiride “sosyalizme giden farklı yollar olduğunu” kabul eden SSCB, Aralık ayında “Titoizm” propagandasının önüne geçmeye çalışıyordu. Nisan 1958’de ka­bul edilen yeni parti programının ardından ise Yugoslavya’yı “revizyonist” ilan etti ve komünist dünya içerisindeki “Truva atı” biçiminde niteledi.

Küba Bunalımı, Soğuk Savaş’ta ABD ve SSCB’yi doğrudan karşı karşıya getiren en önemli olay ve bir dönüm noktası oldu. Nükleer silahların kullanılması olasılı­ğı ilk ve son kez gündeme geldi. Deyim yerindeyse insanlık uçurumun eşiğinden geri döndü.

1 Ocak 1959’da Batista yönetimine son veren Küba Devrimi, SSCB’nin yar­dımı olmaksızın gerçekleşmişti. Fakat Amerika kıtasında, üstelik ABD’nin yanı başındaki yeni yönetim ayakta kalabilmek için yüzünü SSCB’ye çevirdi. SSCB, Küba’yı 10 Ocak’ta tanıdı. Nisan’da Küba sosyalist olduğunu açıkladı. Böylece ilk günden sıkı ilişkiler kuruldu. Küba’nın Amerikan kıtasındaki ilk sosyalist devlet oluşu devrimci güçler için yeni bir dönemin simgesiydi. Şubat 1960’ta imzalanan mal değişimi ve ödeme anlaşmasıyla SSCB, Küba için yaşamsal değeri olan şeker alımına başladı. Buna 100 milyon dolarlık mal kredisiyle petrol satışı eşlik etti. SSCB’den gelen teknisyenler ve ekonomik yardım Küba’da yeni yönetimin ayakta kalmasını sağladı. 17 Nisan 1961’de ABD’nin Castro yönetimini devirmek için giriştiği “Domuzlar Körfezi” çıkarması başarısızlıkla sonuçlandı. Yine de ABD, Küba yönetimini devirmek için girişimlerinden vazgeçmedi. SSCB, 1962 Bahar’ından başlayarak Küba’da füze üsleri kurmaya başladı. Bunu saptayan ABD yö­netimi ise çeşitli önlemler aldı. 22 Ekim’de, henüz füze başlıkları yoldayken Baş­kan Kennedy’nin Deniz Kuvvetleri’ne Küba’yı ablukaya almaları emrini vermesi üzerine 24 Ekim’de Sovyet yönetimi yaptığı açıklamada, Guantanamo üssünün Küba’nın toprak bütünlüğünü zedelediğine, ABD’nin nükleer dünya savaşı yö­nünde adımlar attığına, savaşı başlatırsa SSCB’nin en şiddetli yanıtı vereceğine yer verdi. Küba’nın ABD’yi tehdit ettiği savına kimsenin inanmayacağı, tam ter­sine ABD’nin aynı Nisan 1961’deki gibi Küba’yı işgale hazırlandığı ileri sürüldü.

Gerilim son aşamasındayken 27 Ekim’de Hruşov, Kennedy’ye bir mektup ya­zarak Türkiye’deki füzelerin kaldırılması ve Küba’nın toprak bütünlüğü hakkında garanti verilmesi karşılığında Küba’daki füzeleri sökmeyi ve Türkiye’nin toprak bütünlüğü hakkında benzer garantiyi vermeyi önerdi. Kennedy, aynı tarihli yanı­tında Türkiye’deki füzelerden söz etmeksizin, füzelerin sökülmesi hâlinde Küba’ya uygulanan ambargonun kaldırılacağı ve toprak bütünlüğüne garanti verileceği­ni belirtti. Hruşov, ertesi gün Küba’daki füze rampalarının söküleceğini bildiren mektubunu yazdı ve bunalım bir çatışmaya varmadan aşılmış oldu.

Türkiye ve Kore Savaşı: Türkiye, 25 Temmuz 1950’de alınan Bakanlar Kurulu Kararı’yla Kore’ye 4500 kişilik bir birlik göndermiştir. Bu sayı daha sonra 6000’in üzerine çıkmış; savaşta 721 Türk askeri şehit olmuş, 2000’in üzerinde asker yaralanırken 234 asker
esir düşmüştür. Türkiye’nin topraklarından bu kadar uzaktaki bir bölgeye asker göndermesinin temel nedeni NATO’ya üyelik isteğidir.

Kore Savaşı çok önemli sonuçlar doğurdu. Bir kere ABD ile ÇHC arasında büyük bir anlaşmazlık/ayrılık ortaya çıktı. ABD’nin Tayvan’a verdiği destek ÇHC tarafından iç işlerine müdahale olarak algılandı. Savaş ÇHC’yi SSCB’ye yaklaştırırken bu birlikteliğin verdiği güven Vietminh’e destek vermeye itti. Tüm gelişmeleri
komünizmin yayılması olarak değerlendiren ABD, bölgeye yönelik politikalarını
gözden geçirdi.

ABD, Cenevre Sözleşmeleri’ni onaylamadı. Güneyde Bao Dai’nin yerine ABD
yanlısı Ngo Dinh Diem’i destekledi. 1955’te yapılan referandumla Güney Vietnam
Cumhuriyeti kuruldu. Ardından yapılan seçimde Diem oyların % 98’ini alarak
cumhurbaşkanı oldu.

Doğu Asya’daki bu gelişmeler ABD’nin Japonya politikasını da değiştirdi ve
yönlendirdi. ABD, 1951’de Japonya’ya savaş açan devletleri San Francisco’da toplantıya çağırdı ve 8 Eylül’de bir barış antlaşması imzalandı. Anlaşmaya göre ABD
işgali 90 gün içersinde sona erecekti. Fakat Doğu Asya’da yukarıda anılan gelişmeler sürerken bu çok da mümkün değildi. Aynı gün bir Güvenlik Antlaşması imzalandı ve Japonya ülkesinde ABD’ye kara, deniz ve hava kuvvetlerini bulundurma
hakkı tanıdı. Böylece ABD, askerî varlığını sürdürürken Japonya’nın ekonomik
kalkınmasını desteklemeye başladı

Toprak anlaşmazlıklarının yanı sıra İngiliz emperyalizminin “böl ve yönet”
politikasının da etkisiyle birbirine hasım olarak bağımsızlıklarına kavuşan Pakistan ile Hindistan’ın yolları Soğuk Savaş’ın etkisiyle tamamen ayrıldı. Hindistan, bloklardan uzak durmaya çalışırken Pakistan açıkça Batı Bloku’nda yer aldı.
1954’te SEATO’nun ardından 1955’te Bağdat Paktı’na da üye oldu. Pakistan’ın Batı
yanlısı tutumu kuşku götürmezse de dış politikasının asıl belirleyicisi Hindistan
karşıtlığıydı. ÇHC ile Hindistan arasında çıkan anlaşmazlıkta ÇHC’yi destekledi.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından blokların pekişmesi sürecinin Orta Doğu’daki
ilk adımını Bağdat Paktı oluşturdu. Türkiye, Pakistan, Irak, İngiltere, ABD ve İran
arasında yapılan ikili askerî ve teknik yardım anlaşmalarının yanında, bağlaşmaya
ismini veren 24 Şubat 1955’te Bağdat’ta imzalanan Türkiye ile Irak arasında “Karşılıklı İşbirliği Antlaşması”ydı. Balkan Paktı gibi bu bağlaşma da BM Antlaşması’nın
51. maddesine dayanarak kuruldu (m.1).

Bağdat Paktı girişiminin amaç ve sonuçları açısından farklılıklar gösterdiği
öne sürülmektedir. Pakt, söylemde SSCB’nin çevresinde bir “güvenlik koridoru”
oluşturmak amacıyla kurulmuştu. Ancak, bu anlamda etkisi olumsuz oldu: Eylül
1955’te Mısır, Çekoslovakya ile silah yardımı anlaşması imzalamış ve bu yolla SSCB
Orta Doğu’ya girmişti. Bunu, Kasım 1955’te SSCB ile Suriye arasında imzalanan ilk
ticaret anlaşması izledi. Araplar, SSCB’den çekinmediler.

1957’de yaşanan Suriye bunalımının tırmanışı 6 Ağustos’ta Suriye ile SSCB
arasında imzalanan teknik ve ekonomik iş birliği anlaşmasıyla başlamıştır. Anlaşmaya göre, SSCB Suriye’ye 500 milyon dolar uzun dönemli askerî-ekonomik yardımda bulunacaktı.

Uluslarüstülük (Supranasyonellik): Bir örgüte üye olan devletlerin yetki ve egemenlik
alanlarının bir bölümünü, kendi aralarında antlaşmalar yaparak, kurdukları örgütün
organlarına devretmeleri. AKÇT, AET ve AAET uluslarüstü yapıya sahip örgütlerdir.

Çoğu Asya ve Afrika’da yer alan bu devletler Soğuk Savaş içersindeki iki kamptan herhangi birine yanaşmak istemediler. Bu devletlerin başında Hindistan geliyordu. Bir yandan İngiliz emperyalizmine uzak duran Nehru Yönetimi, diğer yandan ÇHC’den
rahatsızdı. ABD’nin Asya’da kurduğu ittifaklar sistemi bölge devletlerini de benzer
kaygıya itince ilk girişim Nisan 1954’te Colombo’da (Sri Lanka) toplanarak gerçekleşti. Colombo Devletleri olarak anılan Hindistan, Pakistan, Sri Lanka, Endonezya
ile Burma Asya ve Afrika devletlerini biraraya getirecek bir toplantı düzenleme kararı aldılar