SİYASİ TARİH II

1960’ların başlarında ortaya çıkan yumuşama olgusu, 1970’lerin sonlarına kadar
uluslararası sistemin yeniden şekillenmesinde çok belirleyici olmuştu. İki kutupluluk ve onun sonucu olan Soğuk Savaş, süregiden olgular olduysa da uluslararası
sistemde barış ve iş birliği sıklıkla dile getirilen kavramlardı. Kendini en çok iki
süper güç arasındaki ilişkilerde gösteren bu dönem, aynı zamanda blok içi ülkelerin özerkliklerinin de artışını sağlamıştı. Üçüncü Dünya hareketinin de en güçlü
ve iddialı olduğu bu dönemde uluslararası sistemde bir “çok kutupluluğa geçiş
sanrısı” bile ortaya çıktığı iddia edilebilecekti.

Gelişmekte olan ülkelerdeki SSCB yanlısı devrimlerle paralel biçimde Afganistan’ın ve İran’ın kaybedilmesi, ABD’nin Soğuk Savaş’ın başlangıcından itibaren izlediği ve 1970’lerin başında ÇHC boyutunu da kattığı SSCB’yi çevreleme politikasının çöküşü anlamına gelmekteydi

İkinci olarak, Carter yönetiminin etkin isimlerinden olan ulusal güvenlik
danışmanı Zbigniew Brzezinski tarafından geliştirilen bir başka politika Carter
Doktrini’nin taktik yanını oluşturdu. “Yeşil Kuşak Doktrini” olarak da adlandırılan bu doktrine göre, Orta Doğu’da İslam, komünizme ve SSCB’ye karşı kullanabilirdi. Bunun yolu ise bölgede ABD politikalarıyla uyumlu ülkelerde İslami gelişimi kontrol ederek, uyumsuz ülkelerde ise kışkırtarak, bu bölgelere SSCB etkisinin
girmesini önlemek ve SSCB’yi “Yeşil Kuşak” ile çevrelemekti.

Birinci olarak, Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı resmen başlatan yeni doktrinini açıkladı. “Carter Doktrini” olarak adlandırılan
bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale
etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin
restorasyonu anlamına gelen bu değişiklik, ABD’nin yeniden güç ve çatışma
politikalarına döndüğünü göstermekteydi.

Üçüncü olarak, Carter yönetimi, Kongre’ye egemen olan sağcı güçlerin de büyük etkisiyle ABD ve SSCB arasında yumuşamanın ürünleri olan silahsızlanma,
ticaret gibi konularda ilişkileri dondurma yolunu seçti. Dördüncü olarak, Carter yönetimi askerî harcamalarda önemli artışlar yaparak konvansiyonel ve nükleer silahlanma yarışını yeniden başlattı. ABD’nin dünya çapındaki artan yükümlülüklerine paralel biçimde Amerikan askerî harcamaları önemli artışlar gösterdi. Beşinci olarak, Carter yönetimi ilk döneminden beri uyguladığı, dış politikada insan hakları kavramını kullanma stratejisini çok daha belirgin bir biçimde ortaya çıkardı. Carter dönemi Nixon-Ford dönemlerinin yumuşama politikalarıyla Reagan döneminin sertlik politikaları arasında geçişkenliğin yaşandığı bir dönem oldu.

Bu dönemde Batı Avrupa kendi içindeki bağları güçlendirmeye çaba gösterdi. Özellikle bu dönemde Fransa’da iktidarda bulunan François Mitterand ve Batı
Almanya’da iktidarda bulunan Helmut Kohl bu politikanın önderleri oldular. Batı
Avrupa ülkeleri arasındaki bağların sağlamlaştırılması çabalarının kendini en çok
gösterdiği alan ise ekonomi ve bunun için kurulmuş AET olacaktı.

1980’li yıllarda AET ikinci ve üçüncü genişleme dalgalarını yaşadı. 1981’de Yunanistan, 1986’da ise İspanya ve Portekiz’in topluluğa katılımlarıyla üye sayısı 12’ye
yükseldi. Avrupa Parlamentosu seçimleri ilk kez 1979 yılında yapıldı. Bu seçimler
ile Avrupa halkları ilk kez Avrupa Parlamentosu milletvekillerini doğrudan seçtiler.

SSCB 1970’lerin başlarında küresel mücadelede ABD karşısında siyasal ve ekonomik olarak dengeyi sağlamış olsa da ekonomik ve teknolojik olarak hızla geriye
düşmeye başlamıştı. Artan silahlanma harcamaları, dünya üzerinde Sovyet etkisini genişletmek amacıyla Üçüncü Dünya ülkelerine verilen yardımlar, ekonomide
verimliliğin sağlanamaması, merkezî planlamanın yetersizliği, teknolojik olarak
geride kalma gibi sorunlar SSCB ekonomisine çok büyük bir yük getirmekteydi.

Polonya’nın Doğu Avrupa’daki rejim karşıtı hareketlerin ilk ortaya çıktığı yer olması tabi ki tesadüf değildi. Polonya tarihsel olarak Rusya’ya hep kuşkuyla bakmış
bir ülkeydi. Ülke 18. yüzyıldan itibaren Rus etki alanına girmiş ve Rusya’nın ön ayak
olmasıyla iki defa da parçalanarak bağımsızlığını yitirmişti. Bu husus Polonyalılardaki
Rus karşıtlığının temelini oluşturmaktaydı.

Doğu ve Güneydoğu Asya ekonomileri 1980’ler boyunca dünyanın geri kalanından iki kat daha hızlı büyümüştür. Bu büyümeyle birlikte, uluslararası ticaret de Avrupa ve Kuzey Amerika’nın neredeyse iki katı oranında artmıştır. Bu durum, 1986’dan itibaren, bölge ülkelerinin ABD’nin en önemli bölgesel ticaret ortağı konumuna gelmesini sağladı. Güneydoğu Asya dünya ekonomisinin yeni üretim merkezi hâline gelmekte, bölge ülkelerinden gerekli kapitalist dönüşümü 1950’lerden itibaren yapanlarının refah seviyelerinde muazzam bir artış ortaya çıkmaktaydı. 1970’ler ve 1980’lerde uluslararası literatüre giren “Yeni Sanayileşen Ülkeler” kavramının tüm tanımlarında dört “Asya Kaplanı”-Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Güney Kore-yer almaktaydı.

Uluslararası ekonomik sistemdeki bu yeniden yapılanmanın dayattığı politikaların doğal sonucu ise ulusal kalkınmacılığın çöküşü ile uluslararası sistem de tüm boyutlarıyla bağımlılığın ve merkezîleşmenin artmasıdır.

1973’te petrol ambargosuyla başlayan ekonomik kriz Batı ekonomileri için başta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynakların bu ülkeler tarafından kullanım biçimi, Batı ekonomilerinin krizden maksimum faydayı sağlamalarıyla sonuçlandı.

Yükselen faiz oranları ve finansal liberalizasyon uluslararası sermayeyi ABD’ye çekerken, sıkı para politikaları ABD ekonomisinin ihraç talebinin düşmesine neden oldu.

İhracat gelirlerindeki düşüş tam da o dönemde ortaya çıkan petrol krizinin neden olduğu enerji kaynakları ihracı ile ikame edildi. Bu, ülkenin ekonomik durumundaki kötü gidişi bir süreliğine perdeledi.

1973’te petrol üreticisi bazı ülkelerin Batılı ülkelere karşı uygulamaya koydukları petrol ambargosuyla başlayan ve petrol fiyatlarında muazzam artışla küresel bir ekonomik bunalıma dönüşen gelişme, dünya ekonomik sisteminin yeniden inşasına neden olan çok önemli bir dönemin habercisiydi. Batı’nın ekonomik hegemonyasına önemli bir darbe vurması bağlamında uluslararası sistem içinde bloklar dışı ülkelerin özerklik alanlarını genişletme dinamiğini besler görünse de paradoksal bir biçimde orta vadede bu ülkelerin Batı’ya ekonomik ve siyasal bağımlılıklarını arttırdı.

1975 yılından itibaren geçen dört yıl da Asya ve Afrika’da yedi Sovyet yanlısı hareket askerî güçle iktidara geldi. Kısa sürede, SSCB yanlısı olmayan bir rejim kurulsa da İran’ı da kapsayacak şekilde genişleyen, Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve Ameri kan yönetimi ve basını tarafından “kriz yayı” olarak adlandırılan bir coğrafyada gerçekleşen bu değişim, ABD’de büyük endişe ye neden oldu.

Birinci olarak, Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı resmen başlatan yeni doktrinini açıkladı. “Carter Doktrini” olarak adlandırılan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale etmesini içermekteydi.

Buna paralel olarak, nüfusunun çoğunluğu Katolik olan ülkede komünist rejime rağmen dinî duygular hâlâ güçlüydü ve kilise önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmekteydi.

Ülkeye dönen Humeyni hemen devrimin liderliğini ele geçirdi ve ülkenin bir İslam cumhuriyeti şeklinde yeniden yapılandırılması yönündeki görüşlerini uygulamaya soktu.

İki ülke arasındaki tarihsel sorunLarı sınır anlaşmazlıkları, ideolojik çekişme, dinsel ve mezhepsel sorunlar ile Kürt sorunu başlıkları altında toplamak mümkündür.