SOSYAL HİZMET ETİĞİ

Sosyal hizmet mesleği, İngiltere’de 14. yüzyılda engelli ve yoksullarla ilgili tedbirler alınmaya başlanması ve insan gücünün yetersiz kalması sebebiyle üretimin aksaması sonucunda ortaya çıkmıştır. İngiltere tarihsel olarak sadece sosyal hizmet uygulamalarının ilk örneklerine rastlanan bir ülke olma özelliği açısından dikkate değer değildir. Ayrıca hâlen sosyal refah hizmetlerinin en yaygın bir biçimde verildiği ülkelerin başında gelmektedir. İngiltere’nin bu öncü konuma yerleşmesi Endüstri Devrimi’nin ilk olarak bu ülkede gerçekleşmesi ile ilişkilidir. Endüstri Devrimi’nin yol açtığı barınma, sağlık, eğitim, sınıfsal eşitsizlik gibi alanlarda temellenen toplumsal sorunlara çözüm bulmak üzere yürürlüğe konan sosyal refah uygulamaları İngiltere’de hâlen yaygın bir biçimde etkinliğini muhafaza edebilmektedir.

Metaetik: Üstetik de denilen metaetik, en genel anlamda, ahlaki yargıların doğasını inceleyen etik dalıdır. Etik önermelerinin anlamlarını çözümleyen, etik savları ile uslamlamalarının geçerliliklerini araştıran, 20. yüzyılda çözümleyici felsefenin iyiden iyiye serpilmesiyle boy gösteren etik soruşturmasıdır.

Aristo, en eski tanımlarından birini yaparak etiğin “iyi ve mutlu yaşama sanatı” olduğunu ifade etmiştir.

Kant’la birlikte deontolojik etik, yani evrensel geçerliliği olan yasalar getirmeyi amaçlayan etik önem kazanmış, 20. yüzyılda ise değerler etiği devri başlamıştır.

Meslek etiği bir görevi yerine getiren kişilerin iş ilişkisi kurdukları kişilere karşı davranışlarını düzenleyen ve onların davranışlarının etik çerçevede nasıl olması gerektiği konusunda yol gösteren kurallar ve ilkeler bütünü olarak tanımlanır (Arslan, 1998). Her mesleğin özel olarak mesleğin mensuplarına yol gösterici nitelikte oluşturulmuş etik değer ve ilkelere ihtiyacı vardır. Bu ilkeler ise hem felsefi temellerine hem de toplumsal ve bireysel değerlere uyumlu olan mesleki değerlerden çıkarsanır.

Bireyin temel hakları yaşama hakkı, dokunulmazlık hakkı, sağlık, eğitim ve dilekçe hakları, özel yaşamın gizliliğini koruma hakkı ve seçme ve seçilme hakkıdır.

Temel özgürlükler ise düşünce ve ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü, din ve vicdan
özgürlüğü, haberleşme özgürlüğü, yerleşme ve seyahat özgürlüğü, toplantı hak ve özgürlüğü ve bilim ve sanat özgürlüğüdür.

Sosyal hizmet mesleğinin temelini oluşturan değerler Gordon (1965) tarafından ise şöyle sıralanmıştır:
• Toplumun birincil önemli parçası bireydir.
• Toplumdaki bireyler birbirlerine bağımlıdır.
• Her bireyin kendinden başkasına karşı toplumsal sorumluluğu vardır.
• Herkesin ortak insani ihtiyaçları vardır fakat her insan bir diğerinden farklı ve eşsizdir.
• Demokratik bir toplumun şartı her bireyin kendi potansiyelini gerçekleştirebilmesi ve topluma aktif bir şekilde katılarak toplumsal sorumluluğunu yerine getirebilmesi için imkânının olmasıdır.
• Bireyin kendini gerçekleştirmesinin ve toplumsal sorumluluğunu yerine getirmesinin önündeki engellerin aşılmasında ve önlenmesinde toplumun sorumluluğu vardır.

Sosyal hizmet etiğinin gelişimini inceleyen Reamer (2015) beş dönemden bahseder. Reamer’in ahlâkî dönem adını verdiği ilk dönemde sosyal çalışmacıdan çok hizmet alan vatandaşın ahlakı üzerinde durulmuştur. Daha sonra gelen değerler döneminde ise sosyal hizmet mesleğinin üzerinde durduğu temel olarak görülen değerler hakkında pek çok çalışma yapılmıştır. Böylece sosyal hizmet etiğinde odak noktası hizmet alandan verene doğru kaymıştır. Üçüncü dönem etik karar verme konusunun önem kazanmasından dolayı karar verme süreci biçiminde adlandırılmıştır. Dördüncü dönemde ise etik standartlar ve risk yönetimi önem kazanmıştır. Son olarak, dijital dönem olarak adlandırılan
beşinci dönemde ise teknolojinin, özellikle sosyal medyanın artan kullanımının kişilerle iletişime getirdiği hem kolaylıklar hem de riskler tartışılmaktadır.

Faydacı etik: Faydacı etiğe göre bir eylemin ahlâken iyi bir eylem olabilmesi için, onun eylemden etkilenen en yüksek sayıda insan için en yüksek mutluluğu
meydana getirmesi gerekir. Faydacı etiğin bu ilkesinin referans alınması, sosyal hizmet uzmanlarının çatışmalı bir durum yaşamalarına yol açabilmektedir. Eğer
bir etik ilke olarak fayda merkeze alınırsa yani sosyal hizmet uzmanı hizmet alanın haz ve mutluluğunu gözeterek karar verirse çok sayıda insanın haz ve mutluğunu elinden alabilecektir. Sosyal hizmet uzmanı en yüksek sayıda insanın mutluluğunu gözeterek karar aldığında ise bireyin haz ve mutluluğu için çaba
sarf etmemiş olacaktır. Yani hizmet alanın faydasını değil toplumun genelinin faydasını gözetmiş olacaktır. Böylesi bir durumda sosyal hizmet uzmanı bir
ikilem içine düşecektir. Demek ki faydacılık ilkesinin sosyal hizmet mesleği içinde uygulanmasının önünde önemli bir güçlük vardır. Bu güçlüğü aşmak adına
bazı durumlarda doğru olan genel geçer kurallara uymak değil, olumlu sonuca ulaşmak için gerekli davranışı sergilemek olabilir. Bazı durumlarda ise bireysel ve kolektif faydayı uzlaştırmak gerekir.

Etiğin tarihi öncelikle eski Yunan’da filozofların mutlu olmak için ne yapmamız gerektiği ya da nasıl yaşamamız gerektiği sorularına yanıt aramalarıyla başlamıştır. Sokrates ve Platon gibi filozoflar İlk Çağ’da insanın ve toplumun sorunlarını çözmek amacıyla etik alanını şekillendirmeye başlamışlar hem söylemleri hem de pratik hayatta benimsedikleri sorgulayıcı yaklaşımla etiğin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Aristo, en eski tanımlarından birini yaparak etiğin “iyi ve mutlu yaşama sanatı” olduğunu ifade etmiştir. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Meslek etiği bir görevi yerine getiren kişilerin iş ilişkisi kurdukları kişilere karşı davranışlarını düzenleyen ve onların davranışlarının etik çerçevede nasıl olması gerektiği konusunda yol gösteren kurallar ve ilkeler bütünü olarak tanımlanır. Her mesleğin özel olarak mesleğin mensuplarına yol gösterici nitelikte oluşturulmuş etik değer ve
ilkelere ihtiyacı vardır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Sosyal hizmet mesleğinin temelini oluşturan değerler Gordon tarafından ise şöyle sıralanmıştır:
Toplumun birincil önemli parçası bireydir, Toplumdaki bireyler birbirlerine bağımlıdır,  Her bireyin kendinden başkasına karşı toplumsal sorumluluğu vardır, Herkesin ortak insani ihtiyaçları vardır fakat her insan bir diğerinden farklı ve eşsizdir, Demokratik bir toplumun şartı her bireyin kendi potansiyelini gerçekleştirebilmesi
ve topluma aktif bir şekilde katılarak toplumsal sorumluluğunu yerine getirebilmesi için imkânının olmasıdır, Bireyin kendini gerçekleştirmesinin ve toplumsal sorumluluğunu yerine getirmesinin önündeki engellerin aşılmasında ve önlenmesinde toplumun sorumluluğu vardır. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Meslek hayatınızda deneyim kazandıkça kendi kişisel dünya görüşünüz ile mesleğin gerektirdikleri arasındaki çatışmanın doğuracağı farkındalık düzeyinizin geçeceği aşamaları Spano ve Koenig (2007) şöyle
özetlemiştir:
• Kişinin kendi kişisel dünya görüşüyle ve bunu destekleyen değerlerle ilgili farkındalığı,
• Kişinin kendi dünya görüşünün meslek yaşamına olan etkileri hakkında düşünebilmesi
ve değerlendirme yapabilmesi,
• Etik kodları inceleme; çeşitlilik, sosyal adalet, öz-kararlılık, insana saygı ve bunun
gibi diğer ilke ve değerlerin kodlara nasıl yansıdığını fark etme,
• Dünya görüşünü mesleki kodla karşılaştırma ve ikisinin arasındaki çelişkileri fark
etme,
• Etik koda göre karar verme ve diğer kararların etik koda uygunluğunu kontrol
etme.

Doğru yanıt B şıkkıdır.

Sosyal hizmet düşüncesi insanlık tarihi kadar eskidir dedik. Peki sosyal hizmet mesleği için de aynı şeyi söyleyebilir miyiz? Bu defa cevap hayırdır. Bir meslek olarak sosyal hizmet modernitenin bir ürünüdür. Aslında şöyle de söylenebilir: Bir meslek olarak sosyal hizmet modernitenin yol açtığı sorunlara çözüm bulma arayışları ile birlikte var olmuştur. Sosyal hizmette etik ilkelerin tartışılmaya ve oluşturulmaya başlanması da bu alanın meslekleşme süreciyle aynı dönemde gerçekleşmiştir. Sosyal hizmet alanında etiğe yönelik ilk vurgu 1922 yılında yazılan bir makalede yapılmış, yazarlar etik ilkelerin biçimlendirilmesinde göz önüne alınması gereken genel ilkeleri tartışmışlardır. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Sosyal hizmet etiğinin gelişimini inceleyen Reamer (2015) beş dönemden bahseder. Reamer’in ahlâkî dönem adını verdiği ilk dönemde sosyal çalışmacıdan çok hizmet alan vatandaşın ahlakı üzerinde durulmuştur. Daha sonra gelen değerler döneminde ise sosyal hizmet mesleğinin üzerinde durduğu temel olarak görülen değerler hakkında pek çok çalışma yapılmıştır. Böylece sosyal hizmet etiğinde odak noktası hizmet alandan verene
doğru kaymıştır. Üçüncü dönem etik karar verme konusunun önem kazanmasından dolayı karar verme süreci biçiminde adlandırılmıştır. Dördüncü dönemde ise etik standartlar ve risk yönetimi önem kazanmıştır. Son olarak, dijital dönem olarak adlandırılan beşinci dönemde ise teknolojinin, özellikle sosyal medyanın artan kullanımının kişilerle iletişime getirdiği hem kolaylıklar hem de riskler tartışılmaktadır. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Dünyada sosyal hizmet etiğinin günümüzde geldiği nokta dört önemli açıdan farklılaşmıştır. Bunlardan ilki çoğulculuktur. Sosyal hizmetin hem farklı kültür, ırk ya da cinsel yönelime sahip kişilere olan artan ilgisi hem de herkesi kendi doğrusunda değerlendirmeye ilişkin çabası daha çoğulcu bir ‘doğru’ anlayışına girmesine neden olmuştur. Bu farklılaşmayı modern etiğin yerini postmodern etiğe bırakması biçiminde formüle edebiliriz.
İkinci olarak katılımcılık sosyal hizmetin yeni kavramlarından biri hâline gelmiş, bu bağlamda hem müracaatçıların sürece ve karar vermeye katılımı hem de sosyal hizmet uzmanının onların şartlarını daha iyi anlamak için ortamlarına ve yaşamlarına katılımı önem kazanmıştır. Güce ilişkin görüş de değişmiştir. Gücün sahibi artık mesleki beceri ve bilgiye sahip olan değildir. Şartları anlamaya daha yakın olandır. Son olarak performansın
belirlenmesi belirsiz, ucu açık ve uzlaşmasız durumlarla daha sık karşılaşılması nedeniyle zorlaşmıştır. Bu nedenle de mesleğin çıktıları daha yüzeysel bir şekilde davranışlar üzerinden değerlendirilmeye başlamıştır. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Sosyal hizmet etiğinin gelişimi farklı yaklaşımların katkılarına çok şey borçludur. Sosyal hizmet etiğinin değerlerinin ve ilkelerinin belirlenmesi çabalarına başlangıçta, aklın ve deneyin yol göstericiliğinde evrensel bir gerçeklik tahayyül etmeyi öncelikli hedefi olarak benimseyen ‘modern etik’in kayda değer bir katkı sunduğunu söyleyebiliriz. Özellikle Immanuel Kant ve önde gelen faydacıların (Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi) düşünceleri sosyal hizmet etiğinin ilkelerinin belirlenmesinde yol gösterici olmuşlardır. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Köklerini ahlâkî iyiyi fayda ile özdeşleştiren İngiliz filozof D. Hume’a kadar götürebileceğimiz faydacılık, esas itibarıyla 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Jeremy Bentham ve John Stuart Mill tarafından geliştirilmiştir. Faydacılığın bilinen en yaygın ve basit tanımını şu şekilde yapabiliriz: “Bir eylemin ahlâken iyi bir eylem olabilmesi
için, onun eylemden etkilenen en yüksek sayıda insan için en yüksek mutluluğu meydana getirmesi gerekir. Yarar ya da ‘en yüksek mutluluk ilkesi’ olarak bilinen bu ilkeye göre, bir eylemin ahlâkî değeri, onun yarattığı iyilik, daha doğrusu ürettiği haz ya da yarar, oluşumuna katkıda bulunduğu refah ile ölçülmelidir.” Örneğin pek çok insanın ölümüne sebep olmasına rağmen yapılan bazı deneylerin, sonuçta tüm insanlık yararına olacak biçimde ölümcül
bir hastalığa deva bulunmasına fırsat tanıdığı için olumlu karşılanabildiği görülmektedir. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Ülkelerin sosyal hizmet mesleği birliklerinin uluslararası düzlemde bir araya geldiği örgüt Uluslararası Sosyal Hizmet Uzmanları Federasyonu (IFSW)’dur. IFSW sosyal hizmet uzmanlarının küreselleşen dünyanın yeni ekonomik, toplumsal ve ekolojik şartlarını daha iyi anlayabilmeleri ve son yıllarda artan göç, savaşlar, terörizm ve doğal afetler gibi konularda daha donanımlı olmalarını sağlamak amacıyla, sosyal hizmetin tanımında bir
gözden geçirme yapılması gerektiğine kanaat getirip uzun tartışmalar ve çalışmalar sonucu 2000 yılında sosyal hizmetin yeni bir tanımını yayımlamıştır. Doğru yanıt A şıkkıdır.