SOSYAL HİZMET KURAM VE YAKLAŞIMLARI - Deneme Sınavı - 6

Sosyal hizmet uygulama teorileri kendi içinde bir sınıflandırmaya tabi tutulduğunda modernist ve postmodern teorilerden ayrı demetler yapılabilir. Bunlara bir de özgürleştirici yaklaşımları ekleyebili­riz. Bu yaklaşımlar, hem modern hem de postmo­dern teorilerden izler taşır. Fakat uygulamanın nihai amacı yönünden toplumsal tabana ve eleştirel teme­le oturan özellikleri vardır. Sosyal hizmette özgür­leştirici yaklaşımlar denildiğinde akla önce gelenler; eleştirel, feminist ve baskı karşıtı uygulamalardır. Eleştirel uygulama yaklaşımı baskı karşıtı uygulama yaklaşımını da çevreleyen daha geniş bir çerçeve oluşturmaktadır. Sosyal hizmet uzmanları eşitsizlik ve baskıyla mücadeleye yönelmiş bir mesleki bir misyona sa­hiptirler. Bunun için hem kişisel ölçekte hizmetler, yardımlar ve diğer desteklere odaklanırken toplum­sal ve politik ölçekte sosyal adalete katkı veren gi­rişimlerde aktif roller alırlar. Ne var ki toplumlarda yapısal eşitsizlikler çok yaygındır ve adalet de ço­ğunlukla, antik yunan filozofu Platon’un (Eflatun) ifade ettiği gibi, “güçlü olanın lehine” olabilmek­tedir. Bu nedenle gücün yarattığı her türlü baskıya karşın eleştirel bir farkındalığa gereksinim vardır. Buna verilen iki kuramsal yanıtı; eleştirel uygula­mayı ve baskı karşıtı uygulama perspektifleridir.

Eleştirel uygulama yaklaşımı berrak olmayan uygulamalar buna karşın karmaşık ve derinleşmiş sorunları açıklama kapasitesindeki genişlik açısından sosyoloji alanındaki teorilere dayanmakta veya bu alandaki teorilere daha fazla benzemektedir. Eleştirel uygulama sosyoloji teorilerini dayanak alan bir uygulama teorisidir. Uygulamasındaki berraklık diğer sosyoloji teorilerinde olduğu gibi psi­koloji teorilerine göre daha azdır. Neyin nasıl yapılacağını gösteren somut ve mekanik araçları yoktur. Bununla birlikte daha geniş ölçekteki bakış açılarını ve derinleşmiş sorunları ele almadaki kapasitesi ile de psikoloji teorilerinde olmayan etki kapasitesine sahiptir.

Eleştirel sosyal hizmete tarihsel bağlamı içinde ve temelleri itibarıyla baktığımızda içinde radikal, Marksist, feminist, yapısal, ırkçılık karşıtı müdahale teorilerinin bileşenlerine rastlanır. Tümü arasında anlamlı bir kesişimsellik bulunmaktadır.

Sosyal hizmet mesleğinin öncü isimleri olan Jane Addams, Mary Richmond gibi çok önemli kişilerin aslında mesleğin bir sosyal hak ve adalet mesleği olduğu yönündeki vurguları eleştirel teori­nin temel argümanları ile bütünüyle uyum içinde­dir. Bütün mesele sosyal hizmet uzmanlarının kişi merkezli ve bürokratik hizmetlere çok fazla yönlendirilmiş olmasıdır. Bu yüzden mesleğin misyonun­dan görece bir uzaklaşmanın yaşanmıştır. Eleştirel uygulama sosyal hizmetin özüne dönmeye ilişkin bir çağrı olarak okunabilir.

1960 ve 1970’li yıllarda psikanalitik ve davranışçı yaklaşımlara alternatif olarak hümanistik psikoloji akımı ortaya çıkmıştır. Hümanistik psikoloji, iki temel güç olan psikanaliz ve davranışçılığın yerine geçmeyi amaçlayan üçüncü güç hareketidir. Hümanistik psikolojinin öncüleri arasında Abraham Maslow ve Carl Rogers yer almaktadır.

Literatürde “Danışan Merkezli Yaklaşım/ Danışandan Hız Alan Psikolojik Danışma Kuramı/ Kişi Merkezli Yaklaşım” adı altında birçok farklı isimlendirme ile yer alan birey merkezli yaklaşım, köklerini hümanist psikolojiden alan bir görüştür ve hümanistik ve fenomenolojik özelliklere sahiptir. Yaklaşıma göre bir birey için gerçek olan şey aslında onun algıladığı şey olduğundan, bir bireyi anlamak için en önemli unsur, o kişinin algıladığı gerçeğin ne olduğuna bakmak gerektiğidir

Birey merkezli yaklaşım Carl Rogers tarafından 1940’lı yıllarda temellendirilmiştir. Carl Rogers’ın kırk yıllık çalışmalarının sonucu ortaya çıkan yaklaşım üç farklı şekilde tanınmaktadır. İlk olarak Rogers, modelini yönlendirici olmayan terapi olarak adlandırmış daha sonra düşünceleri geliştikçe, modelini danışan merkezli terapi olarak yeniden adlandırmış ve 1980’li yıllarda da kuramının psikolojik danışma ortamının dışında da uygulanabilir olduğunu fark ederek birey merkezli yaklaşım terimini kullanmaya başlamıştır.

Eleştirel uygulamanın amacını özgürleştirme ya da dönüştürme fiilleri ile açıklayabiliriz. İnsanların kendilerini gerçekleştirmelerinin önündeki sosyal sınırlayıcıları görmelerinin sağlanması önemli bir ölçüttür. Diğer taraftan eleştirel uygulamayı ayırt edici kılan özelliği çevrede de kolektif eylem yoluy­la bu değişimi gerçekleştirmektir.

Rogers’ın kuramında deneyim, benlik, benlik kavramı, olumlu saygı ve olumlu benlik saygısı, gerçekleşme eğilimi ve kendini gerçekleştirme gibi kavramlar önemlidir. Birey Merkezli Yaklaşımın Temel Kavramları. Deneyim/Yaşantı Birey merkezli yaklaşımda deneyim kavramı bireyin subjektif (öznel) dünyasına işaret etmektedir. Buna göre bir kişinin davranışını anlamak için kendisi ve içinde bulunduğu dünyasına ilişkin subjektif farkındalığı hakkında bilgi sahibi olmak gereklidir. Rogers, “yaşantıyı” potansiyel olarak bilinçli olan olaylarla sınırlandırmıştır. Birey merkezli kurama göre insanlar gelişebilmek için yaşantılarını doğru olarak yaşayabilmeli, organizmalarına iyi gelen ve zarar veren olayları ayırt edebilmelidir. Yaşantı ne kadar çarpıtılmadan veya kesintiye uğramadan yaşanmışsa, bireyin fonksiyonel olma ihtimali de o kadar artacaktır.

Birey merkezli yaklaşımda tekniklerden ziyade müracaatçı ve uzman arasındaki terapötik ilişki ön plandadır. Bu bağlamda terapötik ilişkiyi sağlamaya çalışan temel eylemler; aktif dinleme, yakınlık, içerik ve duygu yansıtma, içtenlik ve kendini açma olarak sıralanabilir

Eleştirel uygulamayı ayırt edici kılan özellikleri, sosyal hizmet uzmanlarından bek­lenen dayanışma, tanımlama, farkındalık ve adan­mışlık sözcükleriyle ifadesini bulan kavramlardır.

Sosyal hizmet mesleğinin eleştirel yaklaşımla uygulanmasında, eşitlikçi ve diyalojik bir yaklaşımın benimsenmesi gerekmektedir. Diyalojik, diyaloglar yoluyla ve eşit ilişki kurularak danışanlarla çalışmadır. Geleneksel uzman-hizmet alan ilişkisindeki bilgi veren, soru sorana karşı yanıt veren, yönlendiren iletişim tarzı reddedilir.

Pek çok önemli kaynak varoluşçu yaklaşımın kurucusu olarak varoluşçu filozof Soren Kierkegaaard’ı görmektedir. Ancak varoluşçu yaklaşımın felsefi temellerinin oluşmasında birçok kişinin eserleri ve görüşleri etkili olmuştur. Bunlar arasında Friedrich Nietzsche, Martin Buber, Martin Heideggard ve Jean Paul Sartre gibi filozoflar yer almaktadır.

Postmodern yaklaşımlar ile eleştirel teori arasındaki çok önemli fark postmodernitenin savunduğu göreliliğe itiraz etmesidir. Toplum tasarımı konusunda determinist olmasıdır. Eleştirel uygulamanın in­sani çeşitlilik ve farklılıklar konusunda postmodern yaklaşımlar kadar kabul edici olduğunu söylememiz mümkün değildir, bir yönüyle uygun toplum inşası konusunda kuralları belirli bir set sunmaktadır.

Sosyal hizmet uzmanının temel amacının insanların kendi yaşamlarıyla yeterli biçimde baş edebilmelerini sağlamak olduğu, terapötik müdahaleler yerine daha pragmatik müdahaleleri tercih ettiği, bireyin ruhsal süreçlerine yönelik derinlemesine sondaj yapmanın söz konusu olmadığı yaklaşım koruma yaklaşımıdır.

İnsancıl psikolojinin öncü isimlerinden Carl Rogers’ın çalışmalarına dayanan danışmanlık teorileriyle ortaya konan, danışanın kendisini ve diğerleriyle ilişkilerini daha iyi anlaması için danışman tarafından yardımcı olunan temelde bireye ve psikolojik işlevlerine odaklanılan yaklaşım terapötik yaklaşımdır.

İnsanın dünyadaki varoluş alanı üçe ayrılmaktadır. Varoluşçular, insanın kişiliğinin anlaşılabilmesi için bu üç alana eşit önem verilmesi gerektiğini vurgular. Bu üç alan: 1.Umwelt; doğa yasalarının dünyası, biyolojik dünya, 2. Mithwelt; insan dünyası, 3. Eigenwelt; kişinin öznel dünyasıdır. Aslında bu üç alan birbirinden ayrılmaz bir bütünlük içindedir. Varoluşçu kuramın günümüzdeki temsilcilerinden olan Emmy van Deurzen (2017) bu üç boyuta insanın tinsel varoluş boyutunu simgeleyen Überwelt’i eklemiştir.

Yalom (1980) insan varlığı için dört temel varoluşçu temanın bulunduğunu belirlemiştir. Bu temalar; ölüm, özgürlük, izolasyon ve anlamsızlıktır. Bunun yanı sıra varoluşçu yaklaşım çerçevesinde Yalom ve Bugental tarafından tanımlanmış olan kavramlar şu şekilde sıralanabilir; ölüm, kaygı, seçim, sorumluluk, özgürlük, izolasyon ve anlamsızlık. Tüm bu varoluşçu kavramları birbirinden bağımsız düşünmemek gerekir.

Logoterapi: Anlam merkezli bir psikoterapidir. Daha çok gelecekte yerine getirilecek anlamlar üzerinde odaklaşır.

Varoluşçu uygulamada kullanılan terapötik teknikler şu şekilde sıralanabilir.

Sözsüz Davranışlara Dikkat Etme

Kendini Açma

Paradoksal Niyet

Dikkati Dış Dünyaya Yöneltme

Rüya Çalışması

Paranteze Alma

Varoluşçu Şok Terapisi

Yönlendirilmiş Fantezi