SOSYAL HİZMET KURAM VE YAKLAŞIMLARI

Disiplinlerarası olmasını

Özgürleştirici bilgi türü

Çerçeveler

Baskın söylemler, sosyal ve davranış bilimleri söylemleri ve alternatif söylemler

Toplumsal inşa

Akraba yanında bakım

Epistemoloji

1970 ve sonrası

Modern Sosyal Hizmet Teorisi

Kişilerin; fiziksel, bilişsel, duyuşsal, ekonomik, sosyal ve manevi iyilik hallerinin bütünüdür.

Mesleği tanımlarken seçilen kavramlar değişebilir. Ama sosyal adaletin sağlanması tüm insanlık için her zaman anlamlı bir misyondur. İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesi vazgeçilmez bir görevdir. Ortak sorumluluğa, dayanışmaya ve farklılıklara saygıya günümüzde daha çok ihtiyacımız olduğu da çok açıktır. Teorik olarak bu ilkelerin tümü sosyal hizmet mesleğinin özü ile uyum içindedir.

Sosyal hizmetin teorik bilgi gövdesi ağırlıklı olarak; sosyoloji ve psikoloji temel disiplinleri tarafından şekillendirilmiştir. Böylece bir alan olarak sosyal hizmet, disiplinlerarasıdır.

Tümdengelim, tümevarım ve reflektif düşünme biçimlerini Alman felsefeci Jürgen Habermas’ın (Habermas, 2019) “İletişimsel Eylem Kuramı” içinden ele alabiliriz. Habermas bilgileri, teknik, pratik ve özgürleştirici olmak üzere üç grupta sınıflandırır. Teknik bilgi, tümdengelimsel bilgiye karşılık gelir. Hayatta kalmak için dış dünyayı kontrol etmeye ve tahminde bulunmaya yöneliktir. Nedenselliğe dayalıdır. Araçsal bilgi üreten, analitik, ampirik yöntemlerle pozitif bilimlerin konusunu oluşturan bilgi türüdür. Örneğin, aile destek hizmetleri çocukların koruma–bakım altına alınmalarını önlemek için başvurulan bir hizmettir. Bu alanda çalışan bir sosyal hizmet uzmanı sıklıkla bu türdeki, araçsal bilgiye başvuracaktır. Bu bilgi türü, aile işlevselliğinin korunması için, çocukların mümkün mertebe devlet koruması altına alınmasını engellemek için gerçekleştirilen mesleki çabalarda pragmatik olarak kullanılır. Teknik bilgi, güce, otoriteye, hayatta kalmaya odaklıdır. Pratik bilgi, tümevarımsal bilgiye karşılık gelir. Pratik bilgi, toplum içinde insanların karşılaşması sonucu birbirlerini anlama ve analiz etmeye dayanan, yorumlayıcı yöntemle çalışan dil ve kültür düzeylerinde çalışan akıl ile bağlantılıdır. Örneğin, radikal sosyal hizmet istihdamın artması, yoksulluğun azalması, eğitimin yaygınlaşması ve insani kalkınmanın artması amaçlarına yönelen bir yaklaşım olmuştur. Eğer bu makro ölçekli gelişmeler sağlanırsa, ailelerin ve çocuklarının refahı ve güvenliği daha etkili biçimde korunacaktır. Toplumun genelinde buna ilişkin pratik bir ortak akıl ve söylem vardır. Pratik bilgi, gerçekliğin içselleştirilmesi ve sosyal–davranışsal normların bedenselleşmesine odaklıdır. Özgürleştirici bilgi reflektif bilgiye karşılık gelir. Eleştirel düşünmenin merkezde olduğu, kişileri sosyal, politik ve kültürel baskılar ve önyargılara karşı bilinçlendiren ve özgürleştiren bir bilgi türüdür.

Sosyal hizmet uygulama teorileri için -niteliğine göre- dörtlü bir sınıflandırma yapılır (Payne, 2014). Birincisi perspektiflerdir. Perspektifler, müdahalenin konu olduğu psikososyal sorunun temellerine ilişkin bir bakış açısı sağlayan ve teknikleriyle birlikte kapsamlı bir bilinci ve daha önemlisi ‘duruşu’ içeren bir mercek gibidir. Değer yüklüdür. Örneğin, sığınma evinde kalan şiddet mağduru bir kadınla feminist perspektife başvurmadan çalışırsak, hizmet alanın toplumsal cinsiyet tutumlarını nasıl değiştirebiliriz? Ataerkil kültürün kadına yönelik şiddeti nasıl meşrulaştırabileceğine ilişkin bilinçlendirmeyi nasıl yapabiliriz? Veyahut, bir kanser veya psikoz hastasıyla çalışırken insancıl perspektifi kullanmadan, hizmet alanın maruz kaldığı toplumsal damgalanmaya karşın, kabul, güven, eşitlik ve mikro güçlendirmeyi nasıl sağlayabiliriz? Kendilik değerini nasıl artırabiliriz? Perspektifler profesyonelin uygulamasına hem yön verir hem de problemin arka planındaki kültürel, politik, manevi vd. söylemleri görmesini sağlar. Güçlendirme, Güçler / çözüm-odaklı / anlatı teorileri, insancıl / varoluşsal / tinsel teoriler, eleştirel ve feminist teoriler perspektiflere örneklerdir. İkinci teori grubu, çerçevelerdir. Perspektiflerden farklı olarak daha az değer yüklüdür. Bir sorunun sistematik olarak analiz edilmesini sağlayan araçlardır. Teorik çerçevelere iyi bir örnek ekolojik sistem teorisi olabilir. Örneğin bir kentteki sokak çocukları sorununu, ekonomik, bilişsel, duygusal, sosyal, kültürel ve politik yönleriyle analiz edebilmek için eko-sistemik çerçeve olmadan nasıl bütüncül bir kavrayış oluşturabiliriz? Bugün ekolojik sistem teorisi yalnızca bütüncül bir araç olmakla sınırlı değildir, sosyal hizmetin diğer yardım edici mesleklerden (örneğin psikolojiden ve psikolojik danışmadan) farklılığını göstermeyi de kolaylaştırır. Ekolojik sistem teorisinin yanı sıra kriz ve görev-merkezli teoriler de bu gruptadır. Üçüncü teori grubu modellerdir. Mekanik işlem adımları içeren uygulama protokolleri tasarlanmış olan çerçevelere modeller diyebiliriz. Karmaşık bir sorunda, somut, tutarlı ve yapılandırılmış araçlar olarak uygulama modellerine başvururuz. Modele iyi bir örnek, sosyal hizmet akademisyenleri William Reid ve Laura Epstein tarafından 1970’lerde geliştirilmiş olan görev-merkezli uygulamadır. Örneğin madde bağımlılığı tedavisinde kullanılan bir tedavi protokolü olan Adsız Alkolikler grubuna, direnç gösteren bir gencin katılımını sağlamak için görev-merkezli modelin işlem adımları olmadan nasıl hareket edebiliriz? Bu uygulama modeline kitabımızda yer vereceğiz. Son grupta ise açıklayıcı teoriler yer alır. İnsan davranışlarına ilişkin güçlü ampirik açıklamalar içerirler, hem nedene hem de nasıla ilişkin bilgi ve beceriler sağlarlar. Bugün ruh sağlığı mesleklerinin psikoterapide en sık kullandığı açıklayıcı teorilerin başında bilişsel-davranışçı teori geliyor. Hem bilişe, duyuşa ve davranışa ilişkin araştırmayla desteklenmiş birçok açıklama üretmiştir. Hem de psikososyal müdahalenin ölçülebilir olmasını sağlamaktadır. Somut protokolleri sayesinde de uygulanabilirliği çok daha yüksektir. Örneğin anksiyete bozukluklarında, travma semptomlarının giderilmesinde bilişsel-davranışçı terapi içermeyen bir müdahalenin (örneğin psikiyatride yalnızca psikofarmakoloji kullanılması) etkisi kısa sürebilmektedir. Psikodinamik teorileri kapsamlı içeriği nedeniyle açıklayıcı teoriler arasında sayabiliriz.

Uluslararası sosyal hizmet meslek tanımında yer alan; insan hakları, sosyal adalet, ortak sorumluluk ve farklılıklara saygıdan oluşan dört değer, sosyal hizmet uzmanlarına insani sorunlar karşısında bir konum alma olanağı vermektedir.

Sosyal hizmet uygulama teorileri üç farklı söylemin yan yana gelmesiyle oluşur (Healy, 2012, 2014). Her bir grup sosyal hizmetin nihai amacına göre şekillenmiştir. Bunlar sırasıyla; baskın söylemler, sosyal ve davranış bilimleri söylemleri ve alternatif söylemler olarak sınıflandırılır (Bkz. Şekil 1.1.). Baskın söylemler (dominant diskurlar) sağlıkta ve sosyal hizmetlerde güç ve bilgi ilişkilerini şekillendiren en etkili söylemleri içerir. Profesyonel sistemle hizmet alanlar arasındaki kurumsal uygulama bağlamlarını temelden şekillendirirler. Bunlar; biyomedikal söylem (Kanıta dayalı tıp paradigmasının gücünü ve etkisini içerir.), hukuk söylemi (Mevzuatın sınırlayıcı ve yönlendirici etkisini içerir.) ve yeni kamu yönetimi söylemidir (Kamusal sosyal hizmetlerin işletme yöntem ve teknikleri yönetimini içerir.).

Tanınmış İngiliz sosyal hizmet profesörü Malcolm Payne, dünya genelinde yirmiden fazla dile tercüme edilen “Modern Sosyal Hizmet Teorisi” (2014, Oxford Yay.) başlıklı kitabında sosyal hizmetin her ülkedeki farklı görünümünü o ülkede hakim olan siyasi paradigmanın izdüşümü olarak gruplandırmaktadır. Üç dünya görüşü sosyal hizmetin mesleki ve disipliner amaçlarını şekillendirir: Bunlar; sosyal demokrat, (neo)liberal-muhafazakar ve sosyalist paradigmalardır (Bkz. Şekil 1.2.).

(Neo)liberalizm sosyal hizmeti bireycilik ilkesiyle etkiler. Bireylerin özgürlükleri sürekli teşvik edilirken, yaşamın sorumluluğu kendilerine yüklenir. Kısaca, “Özgürsün çünkü hayatından sorumlusun!” denilir. Bu söz bir miktar ironi içerir. Ayrıca verilen bu özgürlükler sayesinde, herkesin ekonomik büyümeye katkı sağlaması beklenir.