SOSYAL HİZMET KURAM VE YAKLAŞIMLARI

Postmodern teoriler sosyal hizmet uygulamalarında 1990’lardan itibaren görülmeye başlar (Moffatt, 2019). Böylece insan sorunlarına ilişkin yeni kavrayışlar ve özgün bakış açıları çeşitlenir. Örneğin davranışsal problemler yalnızca belirli psikolojik çerçeveler içinde okunmak yerine daha geniş toplumsal faktörler üzerinden değerlendirilmeye başlar.

Sosyal inşacı bakış açısı insanların gözünden kendi yaşam deneyimlerini nasıl gördüklerini algılamamız gerektiğini bize gösterir. İnsanlara yardım sunabilmek için onların bakış açılarını kesinlikle bilmek zorundayız. Yine burada bilişsel empatinin bu öznel algıyı yakalamada gerekli ve etkili bir araç olabileceğini bilmek gerekir. Sosyal dünyada insanların düşüncelerini ve ürettikleri anlamları ‘normal–anormal’ tasnifine tabi tutmadan önce sosyal, kültürel, politik, folklorik ve antropolojik bilgi kümelerinin ürettiği anlamlara, diğer ifadeyle tüm sosyal inşalara bakmak zorunludur.

Yapısöküm, bir kavramı karşıt kavramını dikkate alarak yeniden tanımlama girişimidir. Normal-anormal, doğru-yanlış, erkek-kadın, varsıl-yoksul gibi kavramların anlamını inşa eden yapıları anlayabilmek için bu kavramların karşıtlıklarına bakmak gerekir. Böylece kavramla ilgili üretilmiş olan gerçekler eleştirel bir bilinçle sorgulanabilir hâle gelir. Kavramların karşılıklarını bulmak aynı zamanda kavramlar arasında oluşan hiyerarşiyi de görmeyi sağlar. Örneğin kadın-erkek kavramlarını yapısökümüne uğrattığınızda bu kavramların bağımsız yapısına rağmen kadının aleyhine bir eşitlik sorunu olduğu net biçimde görülür.

Postmodern müdahaleler stresin azaltılmasında, farkındalığın artmasında, kişilerarası çatışmaların çözülmesinde, mutluluk ve yaşam doyumu gibi genel göstergelerin artmasında yararlı olabilir. Gerek çözüm odaklı kısa terapi gerekse anlatı terapisi sorun çözme yaklaşımları olmaktan ziyade ileriye dönük, pozitif değişimi ve baş etme kapasitesini artırmayı hedefleyen yaklaşımlardır. Her ikisi de olumluya vurgu yapar. Sosyal inşacı görüşleri benimserler.

Çözüm odaklı uygulama teorisinin temel varsayımlarına bakıldığında ayırt edici özellikleri izleyen şekilde sıralanabilir (De Shazer vd., 2007; Payne, 2014): İnsanlar yaşamlarında sorun istemezler, insanlar gerçekten değişmek isterler, her sorunda istisnalar vardır, küçük adımlar büyük değişimler yaratır, olumluya sürekli vurgu yapmak gerekir, nedenlere odaklanmanın bir yararı yoktur ve insanlar kendi sorunlarının uzmanıdır.

Çözüm odaklı uygulama ile geleneksel sosyal hizmet uygulaması arasındaki farklılıklar aşağıda yer alan biçimde sıralanabilir (Payne, 2014): Çözüm odaklı uygulama insanların deneyimlerini kabul eder, çözüme yönelik araştırma yapar, yeteneklere odaklanır, insanların konuşmak istedikleri şeye odaklanır, duygulardan ziyade davranışları odaklanır, tanı, sınıflandırma ve patolojiden uzak durur, etkide bulunmaktan kaçınır, suçlamadan kaçınıp olumluyu vurgular, uygulayıcının süreç ve teknikleri hakkında uzman olması gerekir. Geleneksel sosyal hizmet uygulamaları ise gerçeği sorgular, sorunların nedenlerini anlamaya çalışır, insanların yaşadığı sorunlara odaklanır, bağlantılı olabilecek geçmiş meselelere odaklanır, geçmiş olaylarla bağlantılı duygulara odaklanır, önemli kabul edilen problemleri analiz eder, teorik açıklamaları esas alan çıkarımlar yapar, makbul davranış hakkında varsayım ve genellemeler yapar, uygulayıcının sorunu kavraması ve çözmesi gerekir.

Danışan ile başlayan görüşmenin ilk oturumundan itibaren tanımlanan problemin derecelendirilerek 0-10 aralığı konulup zihinsel olarak bu sorunun kaç şiddetinde olduğu sorulabilir. Örneğin iş yerinde diğer çalışanlar ve yöneticiler tarafından ayrımcı davranışlara maruz kaldığından yakınan bir genç yetişkin kadınla çalışırken bu problemin adını koymak suretiyle iş yerinde ayrımcı davranışlara maruz kalma probleminin derecesi sorulabilir. Danışan örneğin, bu sorunu için ‘4’ diyebilir. Derece yükseldikçe problemin danışın üzerindeki etkisi azalmaktadır.

1960’lı yılların özgürleştirici kültürel ve politik atmosferi bu yaklaşımın gelişmesine zemin hazırlamıştır. Özellikle Avustralya’da, oranın yerlileri olan Aborjinlere yönelik ayrımcılık ve diğer birçok dışlayıcı tutumun modernist bakışla ve araçlarla artığını gözlemlemişlerdir. Modern ve Avrupa-merkezci standartlara göre Aborjinler ‘ilkel’ olarak etiketlenmişlerdir. Oysa yalnızca farklı ve özgün bir kültürel sistemleri vardır. Ayrımcılık yaratan ve üstten bir bakışı temsil eden geleneksel yaklaşımlara bir alternatif arayışı hızlanmıştır. Dolayısıyla yeni bir bakışa, daha özgürleştirici ve sosyal hizmetin amaçlarına daha uygun düşen araçlara ihtiyaç duyulduğunu birlikte fark etmişlerdir.

Anlatı terapisinin özü insanların yaşam hikâyelerini yeniden yazmaktır. Bilgilerin keşfedilmediğini, inşa edildiğini varsayım olarak kabul eden bir yaklaşımdır. Böyle olduğu için insanların davranışları yerine anlamı nasıl inşa ettiklerine odaklanan bir müdahale süreci vardır.

Anlatı teorisine dayalı sosyal hizmet uygulamasını üç aşamada özetlemek mümkündür (Akt. Fırat, 2019; Roscoe ve Madoc, 2009): (1) Bağlantı ve anlaşma aşaması: Sosyal hizmet uzmanı ve danışan arasında mesleki ilişki kurulur. Hikâye alınır. Baskın anlatılar tanımlanır ve açıklığa kavuşturulur. (2) Probleme doygun anlatının eleştirel sorgulama yoluyla yapısökümüne uğratılması aşaması: Dışsallaştırma soruları sorulur. Güç ilişkileri, kültür, gelenekler ve sosyal roller dikkate alınarak dışsallaştırma yapılır. (3) Yeniden yazma konuşmaları aşaması: Sorundan çözüme yönelen ve işlevselliğe katkı sağlayan alternatif anlatılar inşa edilir.

Postmodern teoriler sosyal hizmet uygulamalarında 1990'lardan itibaren görülmeye başlamıştır.

Postmodern bir kavram olan YAPISÖKÜM, bir kavramı karşıt kavramını dikkate alarak yeniden tanımlama girişimi olarak tanımlanır.

Öznellik, postmodern düşünceye göre sabit ve tekdüze bir gerçeklik düşüncesini reddetmek anlamına gelir.

Çözüm odaklı kısa terapide danışanın sorununun nedenlerine odaklanmak yerine sorunun ne olduğu anlaşıldıktan sonra sorunun çözümüne odaklanılır.

Çözüm odaklı kısa terapide sorun çözme sürecinde sürekli olumluya vurgu yapılır.

"Sorunlar insanı güçlendirir" çözüm odaklı kısa terapinin özelliklerinden biri değildir. Bu yaklaşımda insanların yaşamlarında sorun istemediğine inanılır ve sorun kısa sürede çözülmeye çalışılır.

Çözüm odaklı kısa terapide kullanılan tekniklerden birinde danışanın sorununa yönelik bakış açısı, algısı değiştirilir. Bu teknik yeniden çerçevelemedir.

Kişiyi etiketlemekten kaçınan problemleri bireylerin özellikleri gibi ifade edilmesini eleştiren postmodern terapi anlatı terapisidir.

Anlatı terapisinin çok kullanılan tekniklerinden biri olan YAPISÖKÜMde insanların sorunlarının sürmesine neden olan hâkim anlatı eleştirel sorgulama yoluyla irdelenerek sorun yeniden tanımlanabilir hale gelir.

Postmodern düşüncenin temel kavramlarından olan çocuk istismarı, yoksullukla mücadele gibi bir konudaki genel fikir söylemi olarak  tanımlanabilen kavram DİSKURdur.