SOSYAL SORUNLAR - Deneme Sınavı - 6

Hobbes’un düşünce sistematiği içerisinde, ortak mülkiyetin olmadığı yerde, doğruluk yoktur. Zira ortak mülkiyetin olması demek “herkesin her şeyi elde tutma hakkına sahip” olması demektir. Böylesi bir toplumsal anlaşma sisteminde ise doğru olmayan herhangi bir eylemin ya da davranışın olmaması beklenir. Bu sebeple, Hobbes’a göre, ortak mülkiyetin olduğu yerde doğruluk (doğru karar ve davranış) ancak ve ancak sözleşmenin ya da anlaşmanın kurallarına uymak ve anlaşmayı korumakla mümkün olabilir.

David Hume’un kamusal faydayı sosyal adale- tin ölçütü olarak tanımlaması, klasik faydacı anlayış olarak bildiğimiz ve Jeremy Bentham ve John Stuart Mill’in öncülüğünü yaptığı yaklaşımın şekillenmesine önemli katkılar sunmuştur.

Amerika Birleşik Devletleri dünya üzerinde en yüksek gayrı safi milli hasılaya sahip ülkedir.

Hayek’e göre adalet arayışında bu arayışının önüne koyulacak bir “sosyal” sıfatı, önsel olarak serbest piyasaya müdahaleyi varsaymakta ve bu durum bireyin özgürlük ve haklarını ön plana çıkaran liberal değerlerle çelişmektedir. Dolayısıyla, ona göre, “özgür insanlardan oluşan bir toplumda sosyal adalet fikri kesin olarak boş ve anlamsızdır”.

Çağ daş liberteryen modelin en önemli temsilcisi Robert Nozick olarak işaret edilmektedir. Liberteryen düşünürlerin iddialarını temellendirirken sıklıkla işaret ettiği “liyakat”, hak edenin ödüllendirilmesi” ve hak sahipliği kavramına ek olarak Robert Nozick “sahiplik” veya “elde tutma” olarak da ifade edilebilecek “edinç” (holding) kavramını da sıklıkla kullanarak çağdaş liberteryen adalet fikrini ileri sürmektedir.

Rawls, ana sosyal metaları yukarıdaki şekilde sıralamıştır.

Bu bakış̧açılarını sunan filozoflar arasında ekonomi biliminin klasikleri arasında gösterilen Adam Smith, Karl Marx, John Stuart Mill ve Thomas Malthus gibi isimlerin yanında, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde ve sonrasında söz konusu bu alanda ağırlıklarını oldukça hissettirmeye başlayan ve kalkınma süreçlerinin arkasında yatması gereken normatif motivasyona dair farklı fikirler sunan filozoflar arasında Friedrich Hayek, John Maynard Keynes, Karl Polanyi, Jospeh Schumpeter ve Thorstein Veblen gibi isimleri işaret edebiliriz. Bu alanda kırılma sayılabilecek bir dönüşümü ya da öneriyi gündeme getirmiş̧daha çağdaş̧isimler olarak ise Amartya Sen, Robert Solow, Richard Layard, Ursula Hicks, Kenneth Arrow, Paul Samuelson, Richard Nelson ve Sidney Winter işaret edilebilir.

Kalkınmanın amacını ekonomik çıktıya odaklanarak tarif eden birinci görüş̧ Brezilya’nın Avrupa’ya yapacağı kahve ihracının sağlayacağı geliri, Çin’in Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’ya yapacağı kimyasal ürün ihracatının sağlayacağı ekonomik değeri, Polonya’nın termik ve nükleer santrallerin inşasına vereceği önceliği ve Tayvan’ın maden ihracını esas alarak kalkınma sürecinin amaçlarının oluştururken, ikinci görüş̧ ekonomik çıktıya dönük böyle bir öncelik tarifi yapmayacak, kalkınma sürecinin politikaları ve amaçlarının uygulanacak stratejinin sosyal maliyetini de göz önüne alarak yapacaktır. İşte bahsedilen söz konusu bu sosyal maliyetin kalkınma analizine dahil edilmesini öneren bir perspektiften hareketle ortaya çıkan insani kalkınma anlayışı için, kalkınma politikaları ve stratejileri sadece birer ekonomik seçim ve karar alma sureci değil, ama aynı zamanda bir sosyal-siyasal seçim ve karar alma sürecidir. Bu anlamıyla kalkınma sadece iktisadi bir konu değil ama aynı zamanda sosyal ve siyasal da bir konudur.

Ekonomik büyüme yetersiz beslenme gibi yoksulluk çeşitlerini önünde sonunda azaltacaktır.
Gelir ve harcama odaklı verilerin diğer yoksulluk verilerine göre daha iyi olması,
Kişi başına düşen yüksek gelirin insani gelişme için gerekli olması,
Yüksek gelir sahibi aileler yaşam standardını oluşturan diğer değişkenler açısından da yoksullaşmayacaktır,
Ekonomik büyüme insani yaşam standartlarındaki gelişmeden daha kolay başarılabilir
Ekonomik kalkınma insani gelişme hedeflenmeden de devam ettirilebilir.

Sen’in yapabilirlik yaklaşımını ve bu yaklaşımının bir ülkenin ya da bir bölgenin değerlendirilmesinde ya da analiz edilmesinde nasıl bir analiz aracı olarak nasıl kullanılacağını üç alt başlık altında inceleyeceğiz. Bu alt başlıklar, kalkınmanın araçları ve amaçları arasındaki ayrımın netleştirilmesi, kalkınma sürecinde bireylerin ve bağlamın sosyal, çevresel ve siyasal farklılıkları ile özgürlük ve seçim yapabilme hürriyetinin kalkınma ile olan ilişkisidir.

Daha güncel eserlerinde ise çevirim faktörlerine ilişkin olarak kısmen biraz daha net bir sınıflandırma sunan Sen, bunları şu şekilde sıralamaktadır:
- Kişisel farklılıklar (örneğin, yaş, cinsiyet, engellilik durumu)
- Fiziksel çevre farklılıkları (örneğin, iklim farklılıkları)
- Sosyal çevre farklılıkları (örneğin şiddet ve suçun olup olmaması ya da toplumsal ilişkilerin doğası)
- İlişkisel perspektifteki farklılıklar (örneğin; toplumdaki yerleşik ilişki ve davranış biçimleri, gelenekler, âdetler)
- Aile içinde bölüşüm (örneğin, aile içerisinde zenginliğin ve gelirin bölüşümünü düzenleyen kurallar ve normlar)

Sen, yapabilirlik yaklaşımını sadece kalkınma konusuna özel olarak değil ve fakat sosyal adalet, yoksulluk, eşitsizlik, yaşam kalitesi, birey esenliği gibi birçok konuda kullanılabilecek bir değerlendirme çerçevesi olarak geliştirmek istemektedir.

Yine Sen’in ortaya koyduğu yapabilirlik yaklaşımından farklı olarak, Nussbaum’un yapabilirlikler yaklaşımı her birey için garanti edilmesi gereken 10 temel yapabilirlik içermekte (Nussba- um, 2000, 78-80 ve 2011, 33-34) ve hükümetler bireyleri bu 10 temel yapabilirliği gerçekleştirme özgürlüklerini garanti etmelidirler. Bu yapabilirlikler şu şekilde sıralanmaktadır (Nussbaum, 2000, 78-80; 2006, 58-59):
1. Hayat (Life): Normal bir yaşam süresinin sonuna kadar yasayabilmek. Çok erken ölmemek ya da yaşamaya değmeyecek kadar çok kısa bir yaşama sahip olmamak.
2. Sağlık (Bodily Health): İyi bir sağlığa sahip olmak; üretken olmak, yeteri kadar beslene- bilmek; yeterli bir eve sahip olmak.
3. Bütünlük (Bodily Integrity): Bir yerden başka bir yere özgürce hareket edebilmek; saldırıdan, cinsel tacizden ve şiddetten uzak olmak; üremede (evlilikte) seçim sansına sahip olmak.
4..Duyumlar, Hayal Gücü ve Düşünce (Sen- ses, Imagination and ought): Duyularını kullanabilmek, hayal kurabilmek ve düşünebilmek. Bunları insanca yerine getirebilmek. Ayrıca, bunları yerine getirirken yeteri kadar eğitime sahip olmak.
5. Duygular (Emotions): Dışlardaki insanlarla ve cisimlerle sevgi bağı kurabilmek; (bizi) kişiyi sevenleri ve kollayanları karşılıklı biçimde sevebilmek. Sevdiklerimizin yokluğunda büyük üzüntü duyabilmek.
6. Muhakeme-Pratik Akıl (Practical Reason): “İyi” kavramını düşünebilmek. Birisinin yaşamını planlamada iyice düşünüp karar verebilmek.
7. Yakın İlişki(A iliation): Birileriyle yaşayabilmek; diğer insanlara ilgi ve yakınlık duymak; farklı sosyal ilişkiler kurabilmek; başkasının içinde bulunduğu durumu düşünebilmek.
8. Kendine saygı duyabilmek; diğerlerinin haklarına sahip olabilmek, diğer insanlarla eşit olmak.
9. Hayvanlar – Bitkiler (Other Species): Hayvanlarla bitkilerle ve doğa ile yakın ilişki kurmak ve ilgi duymak.
10. Oyun (Play): Gülebilmek, oyun oynayabilmek, eğlenebilmek.
10.Çevresinde Kontrol Gücünün Bulunması (Control Over One’s Environment):
a. Siyasi: Siyasi seçimlere etkin bir şekilde katılabilmek; siyasi katılım hakkına sahip olmak, serbestçe konuşma hakkına sahip olmak.
b. Maddi: Mülk sahibi olabilmek; diğerleriyle eşit mülk haklarına sahip olmak, diğer insanlarla eşit haklar çerçevesinde iş arayabilmek; iş yerinde insan yerine konmak; diğer isçilerle karşılıklı tanıma içerisinde anlamlı ilişkiler kurabilmek.

Özellikle Sen’in bu konudaki bilinçli çekimserliği ve Nussbaum’un sunduğu yapabilirlikler listesinin çeşitliliği ve soyutluğu bu değişkenleri belirlemekte kimi tartışmalara ve zorluklara sebep olmuşsa da 1990 yılından bu yana her yıl yayınlanan İnsani Gelişme Raporu üç hayati değişkene bir diğer deyişle yapabilirliğe odaklanmaktadır. Bunlar,
- Uzun ve sağlıklı bir yaşam, bir diğer deyişle bireyin doğumunda beklenen yaşam süresi: Ölçümü bireyin ortalama yaşam süresi temel alınarak yapılmaktadır.
- Bilgi, bir diğer deyişle ortalama eğitim süresi: Okur yazar oranı (2/3’ü) ve ilkokul, lise ve üniversite kayıtları yüzdesi (1/3’ü) ile yapılmaktadır.
- Makul bir yaşam düzeyi: Ölçümü kişi başına düşen gelir ve alım gücünün Amerikan Doları üzerinden hesaplanmasıyla gerçekleştirilmektedir.

Sen, daha çok bir temel ihtiyaçlar listesi gibi düşünülebilecek yapabilirliklerin dışında bir yapabilirlikler listesi tanımlamama- sının arkasında en temelde bireylerin kendi değer verdikleri yapabilirlikleri onlar adına tanımlamaktan kaçınması yer almaktadır. Sen’e göre bireyler hangi yapabilirliklerin kendileri için değerli olduğunu kendileri tanımlama özgürlüğüne sahip olmalıdırlar.

Ceza adaleti olarak nitelendirdiğimiz kavram, yasalarla düzenlenen kuralların dışına çıkan ya da bu kurallara aykırı fiiller gerçekleştiren bireylere uygulanacak yaptırımlara ilişkin düzenlemelerdir.

Sosyal ve ekonomik yapının işleyişi ve bu işleyişin sonuçlarıyla ilişkili olarak yerleşik, bir diğer deyişle yapısal eşitsizliklerin olmaması durumu sosyal adalet kavramını tanımlamaktadır.

Sokratçı bir anlatı metodu ile kurgusal karakterleri tartıştırarak adalet fikrini tanımlaya çalışan Platon, adil olmayı bireyin bir fazileti olarak olarak tanımlamakta, bu anlamıyla adaleti de “bireyin erdemi” olarak ifade etmektedir.

Yeniden dağıtımcı ya da sosyal adalete ilişkin bir tartışmada “eşitlik” kavramını ilk kez vurgulayan Aristo’ya göre adil toplum “eşitlerin eşit oranda, eşit olmayanların ise eşitsiz oranda” zenginliğe sahip olduğu toplumdur. Öte yandan, akılda tutulması gereken önemli bir nokta Aristo’nun “eşit bireyler” ifadesindeki eşitlik vurgusu toplumda yaşayan ve statüleri itibari ile eşit olan bireyleri ifade etmektedir.

Thomas Hobbes, David Hume, John Locke gibi önde gelen düşünürler Aydınlanma Dönemi’nde adalet kavramının gelişmesine önemli katkılar sunan isimler olarak ön plana çıkmıştır.