SOSYOLOJİ I - Deneme Sınavı - 19

Ücret karşılığı çalışmanın yaygınlaşması, işçi işveren ilişkisinin başat ilişki olduğu işgücü piyasalarının da oluşumu anlamına gelmiştir. Arz ve talebin karşılaştığı ve belirli bir ücretin oluştuğu toplumsal örgütlenmeye işgücü piyasası adı verilir.

Sosyoloji, toplumsal dünyayı, dolayısıyla toplumsal ilişkileri anlama ve açıklama amacını taşıyan bir sosyal bilimdir. Sosyoloji, toplumsal ilişkileri anlama ve açıklama amacı taşır ve süregelen genel nitelikli eylemler üzerinde yoğunlaşır. Bir araştırma nesnesi olarak ‘toplum’, sosyoloji ve diğer sosyal bilimler tarafından paylaşılmaktadır. Sosyoloji, diğer bilimlerden farklı olarak toplumun son iki veya üç yüzyıldaki endüstriyel dönüşümlerin etkisiyle ortaya çıkmış olan toplum biçimleriyle daha fazla ilgilenir.

C. Wright Mills, Sosyolojik İmgelem (Sociological Imagination, 1959) adlı eserinde, bireyin yaşamı ve toplumun tarihinin, ancak her ikisinin birden ele alınmasıyla anlaşılabileceğini ileri sürmektedir. Bu bağlamda sosyolojik imgelem, toplumun yapısının aynı zamanda bireylerin yaşamı olarak çalışabilmesini ifade eder. Sosyolojik imgelem, toplumun tarihini ve bireylerin yaşamının ancak bir arada ele alınarak anlaşılabileceğini ileri sürer.

Toplumsal yapı, yaşamımızdaki toplumsal bağlamların olay ya da eylemlerin rastlantısal bir şekilde bir araya gelmesiyle oluşmadığını, bunların belirli yollardan yapılaşmış ya da kalıplaşmış oldukları olgusunu ifade eder.

Sosyolojik düşüncenin bir bilim dalı olarak gelişmesi insan davranışı ve toplumun, nesnel ve sistematik olarak incelenmesinin kökleri 18. yüzyıla uzanmaktadır. Aydınlanma düşüncesi ile şekillenen bu dönemdeki temel gelişmelerden biri, dünyayı anlamak için bilimin kullanılması olmuştur. Dünyayı anlamaya yönelik bakış açılarında ve anlayışlarda kökten bir değişiklik yapan bilimsel bir yaklaşım ortaya çıkmıştır. O zamana kadar kabul gören geleneksel ve dine dayalı açıklamalar yerini, birbiri ardına değişik alanlarda bilgiye ulaşmak için gösterilen akılcı ve eleştirel çabalara bırakmıştır. Avrupa tarihinde 15. yüzyılın ortalarındaki Rönesans hareketi, 16. yüzyıldaki Reformasyon ve 17. yüzyılın ortalarından itibaren belirginleşen Kartezyen felsefesi, Aydınlanma düşüncesinin oluşumunu etkilemiştir. Aydınlanma düşüncesi, 18. yüzyılda Batı Avrupa’da egemen olan, geleneğe ve dini sistemlere dayalı dünya görüşüne karşı akıl ve bilime dayalı yeni bir düşünce sistemidir.

Bilimsel Devrim’in Newton’un evrensel yerçekimi yasasını keşfetmesiyle başladığı kabul edilmektedir. Doğa anlayışı değişmiş, Tanrı tarafından yönetilen bir doğa anlayışından belli yasalara göre işleyen ve kendini düzenleyen bir mekanizma olarak doğa düşüncesine geçilmiştir (Jeanniere, 1994: 17). Bilimsel Devrim ile bilginin gözlem, deney ve akıl yoluyla elde edilmesini ifade eden bilimsel yöntem geliştirilmiştir. Aydınlanma düşünürleri, dini otoriteye dayalı geliştirilen ve yerleşen bilgi biçimlerini reddederek bilimsel yöntemlerle elde edilen bilgi biçimini kabul etmişler ve bilimsel yöntemin yaşamın her alanına uygulanabileceğine inanmışlardır. Aynı zamanda, bilim, rasyonel amaçlarla ilişkili olan geleceğin toplumsal değerlerinin temeli olarak görülmüştür.

18. yüzyıl sonlarında İngiltere’de başlayan ve 19. yüzyılda bütün Batı Avrupa ve Amerika’ya yayılan Endüstri Devrimi, insanlık tarihinde ilk defa toplumların üretim güçlerinin değişimini gerçekleştirmiştir. Buhar ve elektrik gibi güç kaynaklarının kullanılmasıyla birlikte kömür, demir-çelik ve tekstil endüstrileri hızla gelişmiş, üretim teknolojisi makineleşmiş ve seri üretime dayalı fabrika sistemi üretime geçilmiştir. Bu gelişmeler aynı zamanda ekonomik ve toplumsal yapıda geniş çaplı dönüşümlere yol açmıştır. Bu dönüşümlerden en önemlisi köylerden kentlere kitlesel bir göçün başlamasıyla iş gücünün kırsal alandan, sürekli büyüyen endüstri sektörüne geçmesi olmuştur. Böylece toprağa dayalı üretim yapan insanların büyük bir bölümü, kentlerde fabrikalarda ve madenlerde çalışan işçilere dönüşmüşler ve kentler hızlı bir şekilde büyümeye başlamıştır. Bu süreçte, üretimin örgütlenmesi ve denetlenmesine ilişkin yeni yöntemler de geliştirilmiştir. Yeni çalışma koşulları üretim seviyesini artırırken ağır çalışma koşulları, düşük ücret ve yüksek miktarda üretimin gerektirdiği yoğun fiziksel ve zihinsel çaba, işçiler açısından ciddi sorunlara neden olmuştur.

Sosyolojinin klasik kurucuları Durkheim, Marx ve Weber, modern toplumları oluşturan değişimin, geleceği nasıl şekillendireceğini anlamaya ve açıklamaya çalışmışlardır. Weber, modern çağın ağırlıklı olarak etkin bir biçimde rasyonelleşme ve bürokrasi tarafından şekilleneceğine ve geleneksel eylemlerin daha az önemli olacağına inanmıştır. Marx ve Durkheim ise bilimsel ve rasyonalist düşünceye daha az vurgu yapmışlar, fakat her ikisi de toplumun ilerlemeci olarak gelişiyor olması üzerine güçlü bir inanca sahip olmuşlardır.

Saint Simon (1760-1825), Fransız Devrimi’nin geleceğin toplumunun oluşması için bir zemin hazırladığını belirtmiştir. Yeni toplumsal düzeni öngörebilmek amacıyla yaptığı kuramsal çalışmalarında, gelecekteki topluma “sanayi devleti” adını vererek ilk kez sanayi toplumu kavramını Saint Simon kullanmıştır. Sanayi toplumunun temelini işbirliği ve uzlaşmanın oluşturacağını ileri sürer. Toplum bilimini nitelemek amacıyla ‘sosyal psikoloji’ ve ‘sosyal fizik’ terimlerini bulan Saint Simon, toplumu bir bütün olarak ele almış ve sağlıklı bir toplumun, birbiriyle işlevsel bir uyum içinde işleyen ekonomik ve politik sistemlerle, bilimsel ve pozitif ilkeler üzerinde örgütlenmesi gerektiğini belirtmiştir. Saint Simon’a göre toplumsal olgular, doğa bilimlerinde kullanılan bilimsel tekniklerle incelenmelidir.

Toplumsal olguları anlamak için onun belirli özelliklerini anlamak gerekir. Weber, geliştirdiği ideal tip biçimleriyle, toplumsal olguların ayırt edici özelliklerini vurgulamıştır. Sosyal Bilimler Metodolojisi (1909) adlı kitabında ideal tipleri, somut kültürel olguların, karşılıklı bağımlılıkları, nedensel koşulları ve anlamları bakımından ortaya çıkarılma biçimleri olarak tanımlar. Ahlaki bir bakış açısı içermeyen ideal tipler, analiz araçları olarak sadece yol gösterici nitelikte değer taşır. Weber’in ideal tipleri, toplumsal olguların anlaşılması ve açıklanması amacıyla karşılaştırmalar yapılmasını sağlayan analitik kurgulardır.

Sosyolojinin kurucu isimleri arasında sayılan Durkheim, sanayileşmeyle birlikte artan işbölümü ve uzmanlaşmayı modern toplumun ortaya çıkışında temel unsur olarak görmüştür. Sanayi öncesi toplumlarda toplumsal işbölümü basit ve küçük ölçekli bir karakterdeydi. Bu bağlamda, Durkheim sanayileşmeyle birlikte makineler başta olmak üzere teknolojinin yoğun kullanımıyla giderek karmaşıklaşan ve büyük ölçekli bir hal alan toplumsal işbölümünü mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya geçiş olarak kavramsallaştırmıştır. Durkhem’a göre modern toplumların karakteristik özelliği olan organik dayanışma, sanayi öncesi toplumlardaki mekanik dayanışmadan farklı olarak, insanların yaşamsal ihtiyaçlarını giderebilmeleri için birbirlerine olan karşılıklı bağımlılıklarının artması anlamına geliyordu.

Taylor’un bilimsel yönetim anlayışının temel unsurları şu şekilde sıralanmaktadır:
• Bir işi yapmak için “en iyi tek” yolu bulmak amacıyla zaman ve yöntem araştırmasını kullanın. En iyi yöntem günlük üretimi en yüksek ortalama düzeye çıkaran yöntem anlayışıdır.
• İşçiler, her iki el hareketlerini anında doğal olarak yapabilir hale gelmelidir.
• İşi en iyi biçimde ve en hızlı bir biçimde yapabilmesi için işçiyi özendirin. Bu amaçla bütün aletlerin yerleri sabit ve tanımlanmış olmalıdır.
• İşçiye verilen ücret ile onun performansı arasında yakın ilişki olmalıdır. İşçi standart üretim düzeyine eriştiği zaman günlük ücret dışında belli bir ek prim verilerek motive edilmelidir.

Fordizm, İkinciDünya Savaşı sonrasından 1970’lerin sonlarına kadar uzanan bir dönemin adı olarak kullanılmıştır. Bu dönemin temel özelliği olan ve yalnızca çalışma ilişkilerine değil, eğitimden devlet yönetimine uzanan birçok farklı alanda toplumsal ilişkilerin şekillenmesine damgasını vurmuş kitlesel üretimin özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

Dahrendorf gibi sanayi toplumu savunucuları sanayi toplumlarının içerisinde barındırdığı zenginlik ve güç eşitsizliklerinin farkındadırlar ve bu anlamıyla sanayi toplumunun eşitlikçi olduğunu da iddia etmemektedirler. Ancak, özellikle eğitim sayesinde kazanıldığını iddia ettikleri fırsat eşitliği temelinde bu eşitsizliklerin dengelendiğini ve sınıfsal ayrışmaların toplumu yıkıcı bir unsur teşkil etmediğini düşünmeleri bakımından Marx’ın öngörülerine karşı çıkmışlardır.

Sanayi toplumu savunucuları, sanayi toplumlarının içerisinde barındırdığı zenginlik ve güç eşitsizliklerinin farkındadırlar ve Marx’ın ücretli emek bağlamında iki sınıflı kutuplaşma ve sınıf çatışması vurgusunu kabul ettiklerini söylemek mümkündür.  Ancak, özellikle eğitim sayesinde kazanıldığını iddia ettikleri fırsat eşitliği temelinde bu eşitsizliklerin dengelendiğini ve sınıfsal ayrışmaların toplumu yıkıcı bir unsur teşkil etmediğini düşünmeleri bakımından Marx’ın öngörülerine karşı çıkmışlardır. Marksist düşünürler sanayileşme sürecinin bizatihi kendisini kapitalizmin bir sonucu olarak görmüşlerdir. Bu temelde, kapitalist toplumun yarattığı toplumsal eşitsizlikler ve toplumsal kutuplaşmanın, sanayileşmenin gelişmesi ve olgunlaşmasıyla çözülemeyeceğini; ‘gerçek’ bir tarihsel ilerlemeden, eşit ve adil bir toplumun oluşumundan bahsedilebilmesi için kapitalizmin ortadan kaldırılması gerektiğini ifade etmişlerdir. Sanayi toplumu kavramı, bu çatışmanın liberal demokratik devletlerin oluşumu ve sınıf çatışmasının kurumsallaşması ile aşıldığını savunmaktadır.

iş bölümü ve küreselleşme süreçleri, gelişmiş ülkeler için çalışmanın çoğunlukla hizmet, finans ve teknoloji geliştirme gibi alanlarda yoğunlaşmasına neden olmuştur. Bu durum bir yandan yeni çalışma biçimleri ve imkânları anlamına gelirken, sanayinin ucuz emek temelinde başka coğrafyalara kayması da birçok insan için de işsizlik anlamına gelmiştir. Bu süreç, gelişmekte olan veya azgelişmiş olarak adlandırılan ülkeler açısından ise, yeni uluslararası iş bölümü ucuz emek temeli üzerine kurulduğundan, kötü çalışma koşulları, işçi haklarında gerilemeler ve düşük gelirler anlamına gelmiştir. Bu anlamıyla son dönemlerde çalışanların, çalışma durumunun geleceğine yönelik ve iş yerindeki rollerine ilişkin güvencesizlik hissiyatı, giderek artan işsizlik ve küresel iş göçü gibi konuların sosyologların da üzerinde durduğu önemli konular olarak öne çıktığını söylemek mümkündür.

Kol emeğine dayalı “mavi yakalı” imalat işçilerinin yerlerini kol gücü yerine daha ziyade “kafa emeği” gerektiren “beyaz yakalı” hizmet sektörü çalışanlarına bırakması ile yaşana  bu geçiş bazı düşünürler tarafından sanayi toplumundan sanayi sonrası topluma geçiş olarak görülmüştür. Bu düşünürlerin başında ise sanayi sonrası toplum kavramını Sanayi-Sonrası Toplumun Gelişi isimli çalışmasıyla yaygınlaştıran Daniell Bell gelmektedir. Bell’e göre sanayi sonrası toplumların temel özelliği güç, iktidar ve toplumsal hareketliliğin artık sanayi toplumlarında olduğu gibi mülkiyet etrafında değil bilgi etrafında şekilleniyor olmasıdır. Daniel Bell başta olmak üzere sanayi sonrası toplum tezinin savunucularına göre, “gelişmiş toplumlar olgunlaştıkça hizmetler kesimindeki işlere ve özellikle de enformasyon [bilgi] teknolojilerine” yatırım yapmaya başlamışlardır. Diğer bir ifadeyle, bu toplumlar “kömür, demir, çelik ve imalat gibi eski tarz sanayilerden” uzaklaşarak “üst düzey eğitim almış işgücüne gereksinim duyan sektörlere” ağırlık vermeye başlamışlardır.

Evde yapılan ücretli işlere örnek hane tabanlı ziraat, aile işletmesi ve hane tabanlı götürü işi (eve iş verme [putting out] veya küçük ev sanayi sistemi) iken evde yapılan ve karşılığında ücret alınmayan işlere örnek geçimlik ziraat, ev işleri ve yaşlı ve çocuk bakımıdır. Doğru cevap C'dir.

Budd çalışmayı “ekonomik veya sembolik değeri olan ve sadece zevk için üstlenilmeyen fiziksel ve zihinsel çaba içeren, amaçlı insan aktivitesi” olarak tanımlamaktadır. Bu tanım, çalışmanın ekonomik karakterinin yanı sıra, zevk ve sembolik değer ifadelerinin içeriğini oluşturan psikolojik, kültürel ve toplumsal yanları üzerine de düşünmemize imkân vermesi bakımından önemlidir. Doğru cevap B'dir.

Budd'a göre bir meta olarak çalışmanın tanımı satılabilir ekonomik değere sahip olan üretken çabanın soyut miktarıdır. Entelektüel temellerinde ise kapitalizm, sanayileşme ve iktisat bulunmaktadır. Doğru cevap E'dir.