TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI I

Tanzimat Dönemi Türk şiirinin genel özellikleri şöyle ifade edilebilir:

- Dilde ve üslupta ayıklamaya gidilerek sade bir söyleyişe yönelmek istenmiştir. Özellikle İbrahim Şinasi, konuşma diline yakın bir şiir dili ve sade bir üslup kurma çabası içinde olmuştur.

- Divan şiirinin soyut dünya algısının yerine daha somut bir dünya algısı getirilmiştir.

- Divan şiirinin gazel, kaside, murabba, terci-i bent, terkib-i bent gibi nazım şekilleri önemli ölçüde sürdürülmüş, bununla birlikte az da olsa yeni nazım şekilleri denenmiştir.

- Ölçü olarak yine aruz kullanılmış, ara sıra hece ölçüsüyle şiirler de yazılmıştır.

- Şiire hak, hukuk, hürriyet, kanun, vatan, millet, adalet gibi yeni kavramlar girmiştir.

- Divan şiirinde karşılaşılan parça güzelliği yerine bütün güzelliğine değer verilmiştir.

- Divan şiirinin mazmunları çözülmüş, hayal sistemi değişmiştir.

Şiirde sosyal ve siyasi konular ele alınmaya başlanmıştır.

Doğru cevap C'dir.

Âkif Paşa’nın “Kaside-i Adem”i bir bunalım döneminde yazdığını çıkarmak mümkündür. O, bu şiirinde divan edebiyatından farklı olarak varlığın karşısında yokluğu yüceltir.  Doğru cevap A'dır.

Recaizade Mahmut Ekrem’in oğlu Nijad’ın ölümü üzerine yazdığı “Ah Nijad” başlıklı şiir Âkif Paşa’nın “Mersiye”sinden izler taşır. Âkif Paşa Divan edebiyatının mersiyesinden ayrılarak halk edebiyatının ağıtına yaklaşan bir duyarlılıkla yazdığı “Mersiye”de ölüm sonrasında insan bedeninin değişimini dile getirmesiyle yenilik yapar. Doğru cevap E'dir.

Şinasi’nin amacı, yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak ve sade Türkçeyle edebî eser ortaya koymaktır. Doğru cevap B'dir.

Yeni şekillerin girmesinde de öncülüğünü gördüğümüz Şinasi, bunları daha çok Batı’dan yapmış olduğu çevirilerinde kullanır. Onun Lamartine’in “Les Méditations poétique”undan Türkçeye tercüme ettiği “Kıt’a”lar yanında “İlâhî”, “Münacat”, “Eşek ile Tilki Hikâyesi”, “Arz-ı Muhabbet” adlı manzumelerinde yeni şekil denemelerine giriştiğini görmekteyiz. Doğru cevap D'dir.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti, Genç Osmanlılar tarafından 1865’te kurulmuş gizli bir cemiyettir. Bu cemiyet ülkenin içinde bulunduğu güç durumdan kurtulmasını, meşrutiyetin ilan edilmesini isteyen gençlerden oluşur. Doğru cevap C'dir.

“Vaveylâ” Namık Kemal'in sanatının üçüncü döneminin de simgesel bir şiiri kabul edilir. Bir Avrupa tecrübesi yaşamış, görsel ve plastik sanatları yakından görmüş, sosyal kavramların tiyatrolarda zaman zaman simgeleştirilerek anlatıldığını keşfetmiş bir şair olarak Namık Kemal, burada bütün anlatımı artık somut örnekler üzerinden kurar. Aslında konu yine vatandır, hürriyettir. Fakat bunları anlatışta zaman zaman bir anne, zaman zaman bir sevgili genç kız motiflerini kullanır. Doğru cevap A'dır.

“Harâbât Mukaddimesi”nde çocuk yaşta halk şiiriyle karşılaştığı bilgisini veren, hatta “Şiir ve İnşâ” makalesiyle halk edebiyatını Türklerin asıl edebiyatı olarak gösteren Ziya Paşa, bu alanda bir türkü kaleme almaktan öteye gitmez. Doğru cevap E'dir.

Türk edebiyatının yenileşmesinden çok, zihniyet değişiminde rol oynayan kişilerden biri olan Sadullah Paşa, bir devlet adamıdır. Batı’nın gelişmişliğini ve ileriliğini elçilik görevi vesilesiyle görmüş, Osmanlı’da da değişimin ve gelişmenin gerekliliğine inanmıştır. “On Dokuzuncu Asır” manzumesiyle döneminin aydınlarının bağlandığı yeni dünya görüşünü önemli ölçüde yansıtır. Bu manzumede o, Orta Çağ’ın bilgi birikiminin karşısına Batı’da pozitif bilimlerin ürettiği bilgiyi çıkarır. Böylece Doğu-Batı karşılaşmasında Batı’nın üstünlüğü ortaya konarak girilmesi istenen Batı medeniyetinin bilim ve teknoloji alanındaki cazip yönleri gösterilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Şinasi ile Namık Kemal’in yanında fakat onlardan biraz farklı olarak klasik edebiyat anlayışını önemli bir tarafıyla sürdüren ve eski ile yeni arasında gidip gelen zevkiyle Abdülhamit Ziya Paşa (1825-1880), dikkate değer diğer bir Tanzimat Dönemi şairidir. Teknik şartlar bakımından eskiye geniş ölçüde bağlı kalırken içerik yönünden şiirini yeni fikirlere ve temalara açar. Doğru cevap D'dir.

Tanzimat Dönemi Türk şiirinin genel özellikleri şöyle belirlenebilir:

• Dilde ve üslupta ayıklamaya gidilerek sade bir söyleyişe yönelmek istenmiştir. Özellikle İbrahim Şinasi, konuşma diline yakın bir şiir dili ve sade bir üslup kurma çabası içinde olmuştur. • Divan şiirinin soyut dünya algısının yerine daha somut bir dünya algısı getirilmiştir. • Divan şiirinin gazel, kaside, murabba, terci-i bent, terkib-i bent gibi nazım şekilleri önemli ölçüde sürdürülmüş, bununla birlikte az da olsa yeni nazım şekilleri denenmiştir. • Ölçü olarak yine aruz kullanılmış, ara sıra hece ölçüsüyle şiirler de yazılmıştır. • Şiire hak, hukuk, hürriyet, kanun, vatan, millet, adalet gibi yeni kavramlar girmiştir. • Divan şiirinde karşılaşılan parça güzelliği yerine bütün güzelliğine değer verilmiştir. • Divan şiirinin mazmunları çözülmüş, hayal sistemi değişmiştir. • Şiirde sosyal ve siyasi konular ele alınmaya başlanmıştır.

Âkif Paşa, divan şiiri geleneği içerisinde yetişmiş ve eserlerinin büyük kısmını bu şiir anlayışına bağlı kalarak yazmıştır. Fakat onun “Kaside-i Adem” diye bilinen şiiri ile torunu için yazdığı “Mersiye” divan edebiyatının dışında bir anlayışla yazılmıştır.

Bir taraftan yeni tema ve konular ele alınırken bir taraftan da gitgide halkın anlayabileceği bir dilin yolu açılmaya çalışılır. Şiirin içeriğindeki ilk değişiklikler İbrahim Şinasi’nin eserlerinde görülür. O, şiire yeni ve değişik kelimeleri, kavramları ve temaları sokar. “Akıl”, “kanun”, “hak”, “adalet”, “millet”, “devlet”, “medeniyet”, “reis-i cumhur” gibi o güne kadar şiirde pek rastlanmayan kelime ve kavramlar yeni dönemde yer tutmaya başlar. Namık Kemal’in eserleriyle birlikte bu kelime ve kavramlar nitelikleri aynı kalmak kaydıyla ülke sathını ilgilendiren bir boyuta dönüşerek genişler ve onun vasıtasıyla “vatan”, “hürriyet”, “istiklal” gibi temler ve kavramlar şiirin başlıca konusu olur.

Ziya Paşa bu yeni muhtevaya metafizik konularla modern kâinat anlayışını, mütevekkil Doğulu insan tipinin yanına Batılı buhran felsefesini ve huzursuzluğunu katar.

Yeni Türk edebiyatının oluşumunda ve edebiyatımızın Batılı bir çehre kazanmasında öncü sanatkâr İbrahim Şinasi’dir. Her ne kadar güçlü bir sanatkâr kimliğine sahip olmasa da yeni sanatın estetiğini ve ilkelerini kurmasa da yenileşmenin yolunu açması ve planını göstermesi; ilk örneklerini vermesi bakımından Türk edebiyatının modern yapı kazanmasında Şinasi’nin rolü büyüktür.

Namık Kemal, Tanzimat Dönemi Türk şiirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklal, eşitlik gibi kavramları getiren ve bu konular etrafında heyecanlı bir hatip edasıyla yüksek sesle haykıran devrin gür sesi olur. İmparatorluğun içinde bulunduğu zor şartlar, savaşların getirdiği büyük yıkımlar ve toprak kayıpları; yüksek vatan sevgisinin yarattığı heyecan içinde kurtuluş çareleri arayan şairin bir taraftan politik meselelere yönelmesine, sanatını sosyal ve siyasi konulara açmasına, diğer yandan vatan sevgisini ve kahramanlık duygularını haykırmasına zemin hazırlar. Bu tür şiirleri içerisinde ilk bakışta “Hürriyet Kasidesi”, “Vatan Şarkısı”, “Vatan Türküsü”, “Murabba”, “Vaveylâ” ile yine aynı temalar etrafında şekillenen birkaç gazeli dikkat çeker. Onun bu, vatan temini işleyen şiirlerinin Hürriyet gazetesinde 1869’da yayımlanan “Marseillaise” çevirisinden izler taşıdığı söylenebilir. Ayrıca 1853-1854 Kırım Savaşı sırasında Kars’ta dinlediği türkülerin ve askerî marşların da etkisi düşünülebilir.

Ziya Paşa, divan edebiyatı terbiyesiyle yetişmiş bir şairdir. Bununla birlikte İbrahim Şinasi’nin başlattığı yeniliğe katılmayı tercih etmiştir. Zevk bakımından Doğu geleneğine, divan şiirine bağlı olmasına rağmen Batı tarzı şiir anlayışına geçmiş fakat Doğu’yla Batı arasında sürekli tereddüt yaşamış bir şairdir. Bu sebeple divan şiirinden kopamamış, zaman zaman divan şiiri anlayışıyla yeni şiir zevkini birlikte yürütmüştür. Onun “Terci-i Bent”iyle “Terkib-i Bent”i yeni edebiyat anlayışının özelliklerinin ve kötümser ruh hâlinin kuvvetle hissedildiği metinler olmuştur. Nitekim edebiyat dünyasında yer almasını sağlayan kalem ürünleri de bu yenilikçi yolda ortaya koyduğu metinler olmuştur.

Viyana’da elçilik görevinde de bulunan Sadullah Paşa, özellikle “On Dokuzuncu Asır” manzumesiyle dikkatleri üzerine toplamıştır. Bu manzumesinde o, Orta Çağ’ın rasyonel bulmadığı hayat anlayışını yermiş, onun yerine aklın ve bilimin öngördüğü değerlerle yaşama biçimini yüceltmiştir. Pozitivist dünya anlayışının ürünü olan “On Dokuzuncu Asır” manzumesi, girmekte olduğumuz Batı medeniyetinin kimi özelliklerini, buluş ve icatlarını yansıtması ve hatta yüceltmesi bakımından dikkat çeker. Bu manzume Doğu ile Batı arasındaki farkı önemli ölçüde yansıtması, yıkılan eski dünyanın karşısında yükselen yeni dünyayı dikkatlere sunması yanında 19. yüzyılda Osmanlıların içine girdiği zihniyet değişimini göstermesi yönüyle de önemlidir.

18. yüzyılın sonlarıyla 19. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Âkif Paşa, divan edebiyatı geleneği içerisinde yetişmiş bir şairdir. Her ne kadar divan şiiri geleneğine bağlı ürünler verse de onun iki şiiri divan edebiyatı ve geleneksel anlamda Türk insanının dünyayı algılayışı/anlamlandırışı bakımından farklılık gösterir. Şair, “Kaside-i Adem”de varlığın karşısında yokluğu yüceltir. Böyle bir temaya daha önce divan edebiyatında rastlanmaz. O, bu şiiriyle Türk edebiyatına farklı bir tema getirmiş olur. Ölüm düşüncesi çevresinde yazdığı “Mersiye”sinde ise mezarlığın içine eğilip cesetteki değişimi ele almasıyla ilk örneklerine 13-14. yüzyılda rastlanan bir bakış geliştirmiştir.

Devlet dairesinde kısa sürede yükselmeyi başaran Şinasi, devletin Avrupa’ya öğrenci gönderme kararını öğrenince Tophane müşiri Ahmet Fethi Paşa ile Mustafa Reşit Paşa’ya giderek Avrupa’ya gönderilmesi için yardımlarını ister. Bunun üzerine beş yıl kalacağı Fransa’ya gönderilmesine karar verilir. Hasta ve yaşlı annesine de maaş bağlanır. Böylece devlet tarafından öğrenim için Batı’ya gönderilen ilk sivil öğrenci olan Şinasi, Paris (1849-1854)’te Fransızcasını ilerlettikten sonra, Reşit Paşa’nın tavsiyesi üzerine maliye öğrenimine başlar.