TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

Tefsir, sözlük anlamı itibariyle keşfetmek, ortaya çıkarmak, üzerindeki örtüyü açmak, beyan etmek, açıklamak, anlaşılır hale getirmek gibi manalara gelmektedir.

Te’vîl kelimesi, sözlük manası itibariyle aslına dönmek anlamına gelen (أول) kökünden (تفعيل) vezninde mastar olup, döndürmek ve herhangi bir şeyi varacağı yere vardırmak demektir.

Kök itibariyle, dört harfli (rubâî) terceme (ترجم) veya üç harfli (sülâsî) receme
(رجم) fiilinden türediği öne sürülen tercüme kelimesi sözlükte, “bir kelâmı bir
dilden başka bir dile çevirmek, bir sözü diğer bir dilde tefsîr ve beyân etmek, bir lafzı kendisinin yerini tutacak başka bir lafızla değiştirmek” gibi manalara gelmektedir.

Meal de te’vîl kavramı gibi evl (أول (kökünden türemiş mimli masdar ya da bir şeyin varacağı yer ve gaye manasında ism-i mekândır. Sözlükte bir şeyin
özü, hülâsası ve âkıbeti anlamına geldiği gibi, eksik bırakmak manasını da içermektedir

Müfessir kelimesi (فسر) sülâsi/üçlü kök fiilinden (تفعيل) vezninde türetilmiş ism-i fâil, yani edilgen ortaçtır. Tefsîr eden, açıklayan anlamını ifade etmektedir. İslâmî ilimlerin önemli bir branşı olan tefsîre özgü bir kavramdır. Buna göre “müfessir, Kur’ân’ı başından sonuna kadar âyet âyet ele alıp belli bir yöntemle açıklamaya çalışan kişi” demektir.

Tefsîr kavram olarak da kısaca, “Kur’ân âyetlerini Arap dili ve edebiyatı açısından tahlile tâbi tutup kastedilen manayı tespit etmek” diye tanımlanabilir. Buna göre müfessir, Arap dili ve belâgatı ile ilgili bütün araçları kullanarak ve âyetleri çevreleyen her şartı dikkate alarak Allah’ın muradını ortaya koymaya çalışmak durumundadır. Bu da esasen doğruluğu kesin olan delillere dayanılarak yapılmalıdır. Aksi halde sıhhatli bir tefsîrden söz etmek mümkün olmayacaktır. Bu yüzdendir ki ilk dönemlerde tefsîr denilince Hz. Peygamber ve sahâbeden gelen sahih rivâyetler akla gelirdi. Demek ki tefsîr, birbiriyle çelişen yahut birbirine alternatif olan anlamların bulunduğu lafız ve cümleler için değil, daha ziyade bir lafzın tek olan anlamını açıklamak için kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.

Burhani te'vilde burhana dayalı olarak yapılan akıl yürütme, varlık hakkında bilgi verdiği gibi, nasslar da varlık hakkında bilgi verirler. Ancak bazen nassların bilgi vermediği durumlar da söz konusu olabilir. Şayet nasslarda herhangi bir konuda bilgi yoksa, o zaman burhana dayalı yorum yani aklî bilgi esas alınır. Fakat aynı konuda nasslarda da bilgi bulunuyorsa, o durumda bu bilginin zâhiren aklî bilgiye uygun düşüp düşmediğine bakılır. Şayet uygun düşüyorsa tabii olarak aklî bilgi kabul edilir.

Tefsîr, Hz. Peygamber ve sahâbeden geldiği için kesinlik arzeder; ancak te’vîl
herhangi bir karîneden/delilden dolayı lafzın muhtemel manalarından birisini tercih etmek anlamı taşıdığı için katiyet (kesinlik) ifade etmez. Tefsîr, ekseriya âyetlerin lafızlarında, te’vîl ise manalarında görülür. Tefsîrde hakikate delâlet ettiği için ekseriyetle tek bir anlam, te’vîlde ise yoruma müsait olması hasebiyle birden çok anlam söz konusudur. Tefsîr hakikat yoluyla lafızların zâhirî manalarını, te’vîl ise onların içsel anlamlarını ortaya çıkarmaktadır.Te’vîl ekseriya semâvî kitaplarda kullanılır, tefsîr ise bu kitaplarda kullanıldığı gibi bunların dışındaki kitaplarda da kullanılmaktadır

Burhânî te’vîlin İslâm düşüncesindeki en meşhur kuramcısı İbn Rüşd’dür. Bu yüzden söz konusu te’vîli İbn Rüşd’ün anlayışı istikametinde tanımlamak gerekmektedir. Hemen belirtelim ki söz konusu filozof Faslu’l-Makâl adlı eserinde burhânî te’vîli, nassları bütünsellik içinde ele alarak, zâhirî manalarına uygun düşecek şekilde yorumlamaktadır.

Tefsîr kavram olarak da kısaca, “Kur’ân âyetlerini Arap dili ve edebiyatı açısından tahlile tâbi tutup kastedilen manayı tespit etmek” diye tanımlanabilir. Buna göre müfessir, Arap dili ve belâgatı ile ilgili bütün araçları kullanarak ve âyetleri çevreleyen her şartı dikkate alarak Allah’ın muradını ortaya koymaya çalışmak durumundadır. Doğru yanıt A'dır.

Terim olarak “te’vîl, âyetin lafzî tahlilinden sonra ortaya çıkan manasını, -makul ve kuvvetli delillerle desteklenmiş olmak şartıyla- muhtemel manalarından bağlamına en uygun olana çevirme” faaliyetidir. Doğru yanıt B'dir.

Nassları yorumlama faaliyeti anlamındaki te’vîlin Müslümanların ondört asrı aşkın ilmî geleneğinde üç çeşidi mevcuttur. Bunlar, beyânî, burhânî ve irfânî te’vîldir.
1. Beyânî te’vîl: Bu yöntem, daha ziyade kelâmcı, fakih, müfessir ve dilcilerin
kullandığı bir yorum yöntemidir. “Arap dilinin kuralları dahilinde hareket edilerek Kur’ân’dan anlamlar üretmek” olarak tanımlanmaktadır. Ancak bu te’vîl tarzı bir tercih işidir. Yani beyânî te’vîl, bir içtihad yahut içtihâdî bir etkinlik demektir. İçtihâd da esasen yorumcunun (fakih, müfessir, müevvil/te’vîlci) ilâhî irâdeyi keşfetme çabası olarak algılanmaktadır. Buna göre beyânî te’vîl kısaca, Kur’ânî nassların anlamlarını subjektif bir tercihle ortaya çıkarmak olarak ifade edilebilir. Doğru yanıt C'dir.

Müfessir olabilmenin bir takım kriterleri söz konusudur. Süyûtî bu konuda bilgi
verirken müfessirde aranan ilk kriterin sağlam ve sahih bir inanç olduğunu söyler. Ona göre bu kriter, tefsîrle ilgili olarak ileri sürülecek yöntemsel ve mekanik kriterlerden önce, Kur’ân’ı yorumlayacak kişinin müslümanlık açısından en temel özelliğini ortaya koymaktadır. Çünkü yöntemsel kriterleri herkes uygulayabilir. Ancak bunları uygulayacak kişinin İslâm Dini açısından öncelikle sahih bir niyete ve kâmil bir imana sahip olması gerekmektedir. Aksi halde art niyetle hareket etmek her zaman mümkün olabilir. Bu temel kriterin dışında Süyûtî bir müfessirin; 1. lügat, 2. nahiv, 3. sarf, 4. iştikak, 5. meânî, 6. beyân, 7. bedîî, 8. kırâat, 9. kelâm, 10. fıkıh usûlü, 11. esbâb-ı nüzûl, 12. nâsih-mensûh, 13. fıkıh, 14. hadis, 15. mevhibe (ilham) ilmine sahip olmasını da şart koşmaktadır. Çünkü ona göre Kur’ân’ın dili Arapça’dır ve söz konusu kitap bir peygamber aracılığıyla ilk muhatap kitle olan ashâba indirilmiştir. Dolayısıyla Arap dili ve edebiyatı iyi bilinmez ve Allah Resûlü ile ondan sonra gelen ashâb ve tâbiûnun Kur’ân’a dair beyanları temel alınmazsa, Kur’ân’ın doğru tefsîrine ulaşmada zorluklar ortaya çıkabilir. Son devrin yetiştirdiği önemli bir İslâm bilgini olan Ömer Nasûhi Bilmen de bu ilimlere ahlâk, psikoloji, sosyoloji, biyoloji, astronomi, coğrafya, tarih ve siyer ilimlerini eklemektedir. (Bilmen, 1973).
Burada söz konusu edilen ilimleri günümüz ihtiyaçları doğrultusunda;
1. Arap dili ve Edebiyatı,
2. Kur’ân İlimleri,
3. Fıkıh,
4. Fıkıh Usûlü,
5. Hadis,
6. Sosyo-Kültürel Tarih,
7. Sosyal-Psikoloji,
8. Astronomi şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Doğru yanıt E'dir.

Tefsîr ilminin de tıpkı diğer ilimler gibi bir konusu ve gayesi vardır. Onun konusu Kur’ân, gayesi de Kur’ân’ın içerdiği yüce manaları ve hakikatleri araştırıp ortaya çıkarmak ve insanın bu hakikatlere göre bir hayat sürmesini sağlamaktır. Zira insan dünya denilen mücadele alanında kendi kendine yeterli bir varlık değildir. Yani yaratılış gayesine uygun hareket tarzlarını belirlemesi ve cennete giden yoldaki tehlikelerden sakınması konusunda bir yol gösterici, bir mürşid, bir rehber olmadan insanın, sırf aklı ve duygularıyla hareket etmesi mümkün değildir. Çünkü insana, her ne kadar hayır-şer, güzel-çirkin, doğru-yanlış arasında bir tercih yapma kabiliyeti ihsan edilmişse de, bununla beraber sorumluluktan hoşlanmayan bir nefis, hevâ (Furkân (25), 43) ve unutkanlık (Tâhâ (20), 115) gibi duygular da verilmiştir. Doğru yanıt D'dir.

Kur’ân’dan kaynaklanan öznelliğin bir takım sebeplerinden söz edilebilir. Bunları ana hatlarıyla şöyle sıralamak mümkündür:

Yukarıda ifade etmeye çalıştığımız hususlar Kur’ân’ın içerik, üslup ve metinsel
özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Ancak şunu hemen belirtelim ki öznellik,
doğası gereği Kur’ân’ı anlama ve tefsîr etme durumunda bulunan özne ile de yakından ilişkilidir. Burada söz konusu ilişkiyi doğuran birtakım sebeplerden söz edilebilir:
1. Müfessirler akıl, zekâ, kabiliyet ve bilgi birikimi yönünden birbirlerinden
farklı seviyededirler. Bunun böyle olması da gayet doğaldır. Çünkü her insan, doğuştan gelen birtakım kabiliyetlere ve farklı bir zekâ düzeyine sahiptir. Dolayısıyla insanların zihinsel muhtevaları ve zihinlerinin işleyiş biçimleri farklıdır. Tabii ki bilgi seviyeleri de buna bağlı olarak farklı olacaktır.

2. Ayrıca insanların farklı medeniyet, kültür, çevre ve ortamlarda sahip oldukları bilinç farklılığı da Kur’ân yorumcusunun öznel anlayışında etkili
bir unsur olarak görünmektedir. Çünkü bilinci oluşturan söz konusu unsurlar değiştikçe insanların dünyaya bakışları ve eşyayı algılama biçimleri
de değişmektedir.

3. İlk dönemlerden itibaren Kur’ân tefsîrinde başlıca iki eğilim söz konusudur. Bunlardan biri naklî, diğeri aklî yaklaşımdır. Tarihe bakıldığı zaman
görülecektir ki başlangıçtan itibaren ortaya çıkan tefsîr hareketi her iki örneği de içerisinde barındırmıştır. Ancak her müfessirin naklî tefsîr malzemesine olan ihtiyacı sebebiyle olsa gerektir ki bu tefsîr şekline –tenkide açık
bazı yönleri hariç– hiçbir zaman karşı çıkılmamış; buna karşılık hemen her
dönemde aklî tefsîri câiz görmeyip ona karşı çıkanlar olmuştur. İşte aklî
tefsîrin yanında yer alma veya ona karşı çıkma olgusu, tefsîr geleneğinde
doğal olarak farklı yorumların ortaya çıkmasına da zemin hazırlamıştır.

4. Bilindiği gibi insan, olgular dünyasında yaşamaktadır. Yani o, bulundu ğu dünyaya ve yaşadığı çevreye aittir. Bu sebeple içinde var olduğu anlam
dünyasından koparak yorumda bulunamaz. Hele bu yaşam biçimi, belli bir
inanç ve dini tecrübe ile çevrilmiş, aynı temel kültür kodlarını kullanan bir
topluluk içinde gerçekleşiyorsa, onun etkisi elbette ki daha büyük olacaktır. İşte bu noktadan hareketle denilebilir ki tarih içinde siyasi, ekonomik,
sosyal, kültürel gelişme ve değişmeler, İslâm toplumunu belli fikir ve düşünceler etrafında gruplaşmaya götürmüştür. Böylece ortaya çıkan düşünce
grupları giderek kendi kanaat, inanç ve kabullerinin daha doğru olduğunu
ispat edebilmek için, Kur’ân’a yönelmişler ve onun nasslarını bir anlamda
kendi düşünce ve tercihlerini delillendirme yönünde yorumlamışlardır.
Çünkü Kur’ân, Müslümanların tartışmasız ana kaynağıdır. Her Müslüman
âlimin kendi anlayışına ondan destek araması, esasen bu temel kabulün
bir neticesidir. Dolayısıyla tarihte ortaya çıkan hemen her düşünce ekol ve
grubu, kendi fikrini Kur’ân’a onaylatmak için öncelikle ona başvurmuştur.

5. İslâm düşünce tarihi boyunca çeşitli ilim dallarına mensup din bilginlerinin, Kur’ân nasslarını yorumlama konusunda farklı bakış açısı benimsedikleri anlaşılmaktadır. Bu gruplar içerisinde kesinlikle kabul edilemeyecek nitelikte olanı, Kur’ân nasslarının zâhirî tarafını hiç dikkate almayarak yalnızca bâtınî yönüne itibar etme anlayışıdır. İşte bu anlayışın tezâhürüne aşırı yorum denilmektedir. Görebildiğimiz kadarıyla bu anlayış sahipleri, yoruma konu olan Kur’ân nasslarını nâzil olduğu dilin verilerinden ve nuzül ortamından koparmaktadırlar. Dahası nâzil olduğu zaman içerisinde ilâhî hitabın kime ne dediğinden, neyi niçin söylediğinden, ilk muhatap kitlenin ondan ne anladıklarından tamamen bağımsız bir yaklaşımla hareket ederek, Kur’ân’ı son derece subjektif ve keyfi bir şekilde yorumlamaktadırlar. Doğru yanıt E'dir.

İslâm düşünce tarihi boyunca çeşitli ilim dallarına mensup din bilginlerinin, Kur’ân nasslarını yorumlama konusunda farklı bakış açısı benimsedikleri anlaşılmaktadır. Bu gruplar içerisinde kesinlikle kabul edilemeyecek nitelikte olanı, Kur’ân nasslarının zâhirî tarafını hiç dikkate almayarak yalnızca bâtınî yönüne itibar etme anlayışıdır. İşte bu anlayışın tezâhürüne aşırı yorum denilmektedir. Görebildiğimiz kadarıyla bu anlayış sahipleri, yoruma konu olan Kur’ân nasslarını nâzil olduğu dilin verilerinden ve nuzül ortamından koparmaktadırlar. Dahası nâzil olduğu zaman içerisinde ilâhî hitabın kime ne dediğinden, neyi niçin söylediğinden, ilk muhatap kitlenin ondan ne anladıklarından tamamen bağımsız bir yaklaşımla hareket ederek, Kur’ân’ı son derece subjektif ve keyfi bir şekilde yorumlamaktadırlar. Doğru yanıt A'dır.

İslâmî ilimler, Müslümanların Kur’ân’ı anlamak üzere geliştirmiş oldukları dînî
ilimlerdir. Bunlar tefsîr, hadis, fıkıh, kelâm, siyer, tarih ve ahlâk ilminden ibarettir. Bütün bu ilimlerin kaynağı da Kur’ân’dır. Müslümanların bu ilimleri ortaya çıkarma ve geliştirmedeki en temel amaçları, Kur’ân’ın doğru anlamına ulaşmaktır. Tabii ki bu bağlamda en önemli görev tefsîr ilminindir. Vahyin nuzülünü takiben ortaya çıkmış olan tefsîr ilmi sonraki dönemlerde de büyük bir ivme kazanarak gelişme göstermiştir. Çünkü tefsîrin işlevi, Kur’ânî nassların ne anlama geldiğini ortaya çıkarmaktır. Bunu yaparken o, başta Hz. Peygamber ve onun ashâbından yani hadis, siyer ve tarih ilminden; ayrıca hem Kur’ân’ın hem de bütün İslâmî ilimlerin dilini oluşturan Arapça’dan yararlanmıştır. Tefsîr bir taraftan burada sözünü ettiğimiz bazı ilimlerden yararlanırken, diğer taraftan da Müslümanların bireysel ve toplumsal hayatlarında çok önemli bir yere sahip olan kelâm ve fıkıh ilmine de malzeme sağlamıştır. Bu münasebetle özellikle kelâm ve fıkıh ilmi, tefsîrin kendileri için temin etmiş olduğu malzemenin yorumlanması ve Kur’ân öğretisinin değişik zamanlara taşınması hususunda çok önemli bir görev üstlenmişler; bunun sonucunda da, tefsîrin dilsel ve tarihsel incelemesinden çıkardığı sonuçları ele alıp yorumladıktan sonra, bunları Müslümanların önüne hüküm olarak koymuşlardır. Çünkü kelâm, Müslüman toplum için inanç yönüyle bir çerçeve çizmekte; Allah, ahlâk, siyaset vb. alanlarda hükümler üretmektedir. Fıkıh da kitap, sünnet ve icmâ gibi kaynaklardan kıyas yoluyla elde ettiği neticeleri Müslümanların, hayatlarında izleyecekleri amelî hükümler şeklinde belirlemektedir. Doğru yanıt B'dir.

Tefsîr esasen Kur’ân metninin anlaşılmasına yönelik bir faaliyettir.

Müfessir bir taraftan Kur’ân’ın ne dediğini diğer taraftan da ne demek istediğini ortaya koymaya çalışmaktadır.