TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

İcmâl mastarından türeyen mücmel kelimesi, sözlükte “ayrıntılı olarak açıklan­ mamış lafız, anahatlarıyla sunulan söz, muğlak/kapalı” gibi anlamlara gelir.

Bu çeşitlerin prensiplerini Sarf (morfoloji/çekimbilim) ilmi ortaya koyar.

Kelime düzeyinin bir ileri derecesi terkip (tamlama), boyutudur.

Yine kelimelerin anlamının geniş veya dar olan kısmları için âmm (genel anlamlı) lafız veya hâss (dar anlamlı) lafız kavramları kullanılır.

Arap dilinde lafızları da anlamları da farklı kelimelere mütebâyin (ayrı anlamlı lafızlar); bu olguya da tebâyün (ayrı anlamlılık) denir.

Furûk, iki mütekârib kelime arasındaki ince farkları tespit etmeyi amaçlayan bir dil nazariyesidir.

Kur’ân’da beş türlü lafızlar arası ilişki vardır: tebayün, teradüf, tekarüb, iştirak ve tezad.

Kur’ân’da beş türlü lafızlar arası ilişki vardır: tebayün, teradüf, tekarüb, iştirak ve tezad.

DİL MERKEZLİ KUR’ÂN İLİMLERİ

Kur’ân, Arapça bir metin olduğu için Arap dilinin özelliklerini yansıttığı gibi, Arap dilinde etkin olan bazı dil olgularını ve dilbilim konularını metin düzeyin­ de kullanmış; bu yüzden de bunların bazısıyla ilgili Kur’ân ilimleri oluşmuştur. Bunlardan bazıları şunlardır: “Ezdâd, terâdüf, iştirâk, kasem, mesel vb. Bunlardan bir kısmını daha önce inceledik.

Kasem sözlükte, yemin, ahid, akt gibi anlamlara gelmektedir.

Elfâzu’l-Kur’ân ifadesi, burada sıradan Kur’ân kelimeleri anlamını karşılamak için kullanılan bir ifade değildir. Bir tefsîr terimi olarak Elfâzu’l-Kur’ân, her biri kendi içinde müstakil bir çeşit olan ve belli prensip ve kurallara sahip lafız türlerini karşılayan bir kavramdır. Bu tanım kapsamına giren Kur’ân lafızları, yüklendiği anlamlar açısından ya temel anlama ya da yan anlamlara gelirler. Temel anlam, hakîkî anlam; yan anlamlar da mecâzî, isti’âri, kinâî ve teşbîhî anlam kavramlarıyla ifade edilir. Yine kelimelerin anlamının geniş veya dar olan kısmları için âmm (genel anlamlı) lafız veya hâss (dar anlamlı) lafız kavramları kullanılır. Kur’ân lafızlarının yaşadığı toplumda az kullanıldığı veya yabancı kaynaklı olduğu için anlaşılması zor olan kapalı lafızları garîb; Kur’ân’da ismi açıkça zikredilmeyip kapalı ifadelerle (ism-i mevsul, zamir vb.) zikredildiğinden kapalı kalan lafız ve ibareleri mübhem ve Kur’ân’da sözü söyleyenin açıklamadığı sürece anlaşılamayan lafızları da mücmel kavramlarıyla karşılamaktadır ki birincisi için Garîbu’l-Kur’ân, ikincisi için Mübhemâtü’l-Kur’ân, üçüncüsü için ise Mücmel-Mübeyyen ismiyle birer Kur’ân ilmi oluşmuştur.

Kelimenin hakîkat anlamı asıldır. Bir kelimenin mecâz olarak kullanılması için, iki temel şart vardır: 1. Mecâzî anlamı hakîkî anlama bağlayan bir bağın bulunmasıdır ki buna “alaka” denir. 2. Hakîkî anlamın kastedilmediğine dair bir ipucunun bulunmasıdır ki buna da “karîne” denir. Karîne de ya karîne-i lafziyye ya da karîne-i haliyye olur.

Luğavî hakîkat: Lafzın umûmî dilde konulduğu anlamda kullanılmasıdır. Bunun karşısında ise luğavî mecâz vardır; bu ise lafzın umûmî dilde konulduğu mananın dışında bir anlamda kullanılmasıdır. Meselâ “esed” (arslan) kelimesi, aslana yönelik olarak “bu hayvan arslandır” sözünde, bilinen yırtıcı hayvan için kullanılırsa, luğavî hakîkat; bir insana hitaben “Ahmed bir arslandır” ifadesinde de hayvanı değil de onun cesaret yönünü karşılamak üzere kullanılırsa luğavî mecâz olur. Birincisinde, temel anlam “aslan”; ikincisinde ise mecâz anlam olan “cesaret” kastedilmiştir.

Umûmî örfî hakîkat, kelimenin luğavî hakîkatın dışında umûm olarak insanların dilinde kazandığı anlamda kullanılmasıdır. Bunun karşısında ise umûmî örfî mecâz olup lafzın, umûmî örfî hakîkatın dışındaki bir anlamda kullanılmasıdır. Meselâ “merkep” lafzı, luğavî hakîkat olarak “binek” manasına gelirken, umûmî örfî hakîkatta “eşek” anlamında kullanılmakta; bunun dışında bir anlamda kullanılması ise umûmî örfî mecâz olmaktadır.

Şerî/dînî hakîkat, kelimenin din dilindeki terim anlamıyla kullanılmasıdır. Bunun karşısında ise şerî/dînî mecâz vardır. Bu ise şerî hakîkî anlamın dışında başka bir anlamda kullanılmasıdır. Meselâ din dilinde “salât” kelimesinin, namazı karşılaması, dînî hakîkat; bu anlamın dışında luğavî hakîkat anlamında (dua) kullanımı ise dînî mecâz olur.

İsti’ârenin unsurları şunlardır:

1. Müste’âr: isti’âre lafzı (müste’ârun minhten müste’ârun lehe nakledilen lafız).

2. Müste’ârun leh: kendisi için isti’âre yapılan unsur.

3. Müste’ârun minh: kendisinden isti’âre yapılan unsur.

4. Hakîkî anlamı kullanmaya engel karîne.

5. Benzetme yönü (alaka).

İsti’âre-i mekniyye (kapalı isti’âre), müste’ârun minhin hazfedildiği, ama ona bağlı bir unsurun zikredildiği isti’âre çeşididir. Meselâ َ َاح ن َ َا ج م ُ ِ ْض َ لـ ْف َاخ ِ و ة َ َّ ْح َ الر ِن ل م ِّ الذ ُّ / “Onlara acımadan dolayı, küçülme kanadını indir” (İsrâ (17), 24) âyetinde müste’ârun leh evlattır; müste’ârun minh ise kuştur; hazfedilmiştir. Ancak onun yerine kuşun bir parçası olan “kanat” zikredilmiştir. Bu yüzden isti’âre-i mekniyye olmuştur.

Teşbîhin unsurlarının bulunup bulunmaması açısından beş çeşidi vardır:

1. Teşbîh-i mürsel: Teşbîh edatının zikredildiği teşbîh türüdür.

2. Teşbîh-i müekked: Teşbîh edatının hazfedildiği türdür.

3. Teşbîh-i mücmel: Vech-i şebehin hazfedildiği teşbîh türüdür.

4. Teşbîh-i mufassal: Vech-i şebehin zikredildiği teşbîh türüdür.

5. Teşbîh-i beliğ: Vech-i şebeh ve teşbîh edatının her ikisinin hazfedilip sadece müşebbeh ve müşebbehün bihin zikredildiği teşbîh türüdür.

Kur’ân’daki umûm ifade eden lafızların önemlileri şunlardır:

1. ّ كل) ُhepsi, her) ve يعِ ُ َون .kelimeleri) bütünَ (ج ع َ أَ ْج ْ ُم ه ُّ ُ ُ كل ِ َكة َآلئ ْم َ ال َد َج َس Hicr (ف (15), 30) âyetindeki küll ve cemî kelimeleri gibi. Âyet, “meleklerin tümü, eksiksiz bir şekilde secde ettiler” anlamına gelmektedir.

2. İsm-i mevsuller: ما، نَ م، اليت، الذي kelimeleri, umûm anlamlara sahiptirler ve bunlar, birlikte geldikleri lafızlara umum anlamı verirler. Meselâ ا ْ َو َ اتَّـق ِين لَّذ ِ لت نَّ ٌ َ ْ ج ِم ب ِّ َ َ ر ِند ع”/ Allah’tan korkan bütün şahıslar için, Rabbleri katında cennetler vardır” (Âl-i İmran (3), 15) âyetinde ittika kelimesinin başına gelen “ellezîne” “bütün korkanlar” şeklinde umûm ifade etmektedir.

3. Başında lam-ı tarif (ال (bulunan kelimeler. ونُ َ ن ِ ْم ُؤ ْم َ ال َح ْـل َ ْدأَف ق”/ Tüm müminler kurtuluşa ermiştir” (Müminun (23), 1) âyeti gibi.

4. Cins isimler. İnsan ve hayvan gibi bir cinsi ifade eden kelimeler de umûm ifade eder.

5. Şart isimleri. ِ ِه َ ب ْز ً ُ ا ي ُوء ْ س َل ْم ـع َ ْ ي َن م” / Kim bir kötülük yaparsa onun cezasını görür” (Nisa (4), 123) âyetindeki “men” gibi.

6. Olumsuz cümlede geçen nekra (belirsiz) kelimeler. ِ ِيه َ ف ْب ي َ َ ر اب ال ُ َ ت ِ ْك َك ال ِ ذل”/ َBu kitap, kendisinde hiçbir şüphe olmayan bir kitaptır” (Bakara (2), 2) âyetindeki “reyb/şüphe” kelimesi gibi.

Müphem kelimenin anlamının Kur’ân’ın başka bir yerinde geçmesine örnek olarak şu verilebilir: ْ َ ِ يهم ل َ َ َمت ع َ أَنع ِين اط الَّذ َ َ صر)”/ ِBizi) nimet verdiğin kimselerin yoluna ilet” (Fatiha (1), 7) âyetinde ism-i mevsul olan ellezine ile nimet verilen kimselerin kimler olduğu belirtilmemiştir. Bunun sebebi, اءَ َد َ ُّ الشه ِ َني و ديق الصِّ ِّ َ ِّ َني و ِي َ النَّب م من ِّ ِه ْ َي ل َ ُ ع َ اللّه َم ْـع َ أَن ِين الَّذ َني ِِ الصال َّ َ و) Nisa (4), 69) âyetinde bu kimseler “nebiler, sıddıklar, şehidler ve salihler” şeklinde açıklanmasıdır.

Arap dilinde lafızları farklı, fakat anlamları yakın olan kelimelere mütekârib (yakınanlamlı) kelimeler; bu olguya da tekârüb denir. Dilde terâdüf şartlarını bütünüyle sağlayan kelime sayısının azlığına binaen, terâdüf, tam ve cüzi şeklinde taksim edilmiş, cüzi terâdüf kısmı, mütekârib terimiyle karşılanmıştır.

Kur’ân’daki meseller, üç kısma ayrılmaktadır:

a) Sarîh mesel: Mesel lafzı kullanılarak teşbîh yoluyla yapılan mesellerdir. Bunun Kur’ân’daki örnekleri çoktur. Bir misal verelim: لِ َ ث َ ِ َ كم َ اللّه ِند َى ع ِيس َ ع َل ث َ ِ َّن م إ َ َم آد”/ Allah katında İsa’nın durumu, Adem’in durumu gibidir” (Âl-i İmran (3), 59).

b) Gizli mesel: Mesel lafzı kullanılmadan bir durumu, bir niteliği veya bir olayı ya doğrudan ya da isti’âre ve kinâye yoluyla veciz bir şekilde anlatmaktır. Bu tür meseller, lafızları itibariyle değil, taşıdıkları anlam itibariyle meseldir. ُ ب ِّ َّي ُ الط َد ل َ ْبـ ال َ و ًا ِد َك َّ ن ِال ُ إ ُج ْر َ َ ي ُ َث ال ب َ ِي خ الَّذ َ ِ و ِّه ب َ ِ ر ِ ْذن إ ِ ُ ب ُه َات ـب َ ُ ن ُج ْر ي”/َRabbinin izniyle güzel ülkenin bitkisi güzel çıkar, kötü olandan ise faydasız bitkiden başkası çıkmaz” (Araf (7), 58) âyeti buna bir misâldir. Burada hakîkî mümin, toprağı verimli ülkeye; inkârcı ise çorak ülkeye benzetilmiştir.

c) Mürsel Mesel: Teşbîh unsuru olmaksızın çok veciz bir lafzın; yoğun bir anlamla ortaya konan bir kısım âyetlerin vecize gibi değerlendirilmesidir. Bu tür meseller, Arap dilindeki sair mesellere (atasözlerine) benzetilmiş; âyetler ile atasözleri arasında ilgi kurulmuştur. Meselâ ِ ِه َ ب ْز ا ُي ً ُوء ْ س َل ْم ـع َ ْ ي َن م” / Kötülük yapan onun cezasını görür” (Nisa (4), 123) âyeti, انَ ُد ِين ت َد gibi Cezalandırdığın /“كما ت cezalandırılırsın” atasözüne mukabil sayılmıştır.