TEMEL GERONTOLOJİ - Deneme Sınavı - 3

Psikoloji bağlamında yaşlanma hüzün, depresyon ve durgunluk hali, dönemin beraberinde getirdiği biyolojik temelli kayıplar ile psikolojik kayıplara (eşin, yakınların, işin kaybı gibi) verilen insanca ve doğal tepkiler olarak kabul edilir. Bu durum "yaşlanmanın depresyonu taklit ettiği” şeklinde de ifade edilmektedir. Yaşlılık döneminde gözlenen bu tepkiler aynı zamanda bireyin ruhsal gelişim sürecine, benliğinin bütünleşmesine katkı da bulunması açısından önemlidir. Yaşlı birey kayıplarla karşılaştığında yaşam ve ölümle yüzleşmektedir. Bu yönüyle kayıpların, hayal kırıklıklarının, travmaların kabullenilmesi yaşlanmanın gelişimsel görevidir. Ölümle sonlanan bir yaşam sürdüğünü farkeden kişi nihai başarı, kendini gösterme, mükkemmeliyetçilik fantezilerini terk edip, geçmişin yanılsamalarından uzaklaşarak şu anı yaşamayı öğrenir. Sözü edilen öğrenme yaşantısı yaşlılık döneminde en üst noktaya erişir. Yaşlanmaya atfedilen bu özellikler bilgelik kavramıyla birebir örtüşmektedir. Doğru cevap A'dır.

Yaşlı ayrımcılığı, yaşlıya yönelik olumlu ya da olumsuz tavır, tutum ve ön yargıları kapsayan, sosyal ve toplumsal bir sorun olarak değerlendirilmektedir. Yaşlı ayrımcılığı terimi ilk defa 1969 yılında Robert Butler tarafından kullanılmıştır. Butler yaşlı ayrımcılığını; cinsiyet ve ırk ayrımcılığına benzeyen ve kişilere sadece yaşı nedeni ile yapılan ayrımcılık olarak tanımlamıştır. Butler, 1995 yılında yaptığı tanımlamayı genişletmiş ve günümüzde hala geçerli olan tanımlamayı yapmıştır. Butler’e göre yaşlı ayrımcılığı, kişilere yaşı nedeni ile gösterilen farklı ve kalıplaşmış düşünce ve tutumları içeren sistematik bir süreçtir. Yaşlı ayrımcılığının bir başka tanımı da Palmore tarafından yapılmıştır. Palmore’e göre yaşlı ayrımcılığı; ileri yaştaki bireylere yaşı nedeni ile gösterilen ön yargı, tutum ve davranışları içeren bir terimdir. Yaşlı ayrımcılığı, cinsiyet ve ırk ayrımcılığı kadar yaygın bir ayrımcılıktır. Cinsiyet ve ırk ayrımcılığı yalnızca belli bir cinsiyet veya ırka özgü yapılan bir ayrımcılık iken, yaşlı ayrımcılığı tüm insanlar için geçerli olan ve yapılan bir ayrımcılıktır. Bu nedenle yaşlı ayrımcılığı, günümüzde en yaygın olarak yapılan ayrımcılık olarak kabul edilmektedir. Doğr cevap B'dir.

Yaşlı bireyler yaşlılık döneminde toplumla sosyal uyum problemi yaşamaktadırlar. Sosyal uyum sorunu denildiğinde yaşlı bireyin yaşamdan geri çekilmesi, yaşamdan zevk almaması, yaşama aktif olarak katılmaması, kısacası yaşamdan doyum sağlayamaması anlaşılır. Yaşlılık döneminde yaşlıların sosyal uyumları, sosyal ilişkilere girme düzeyleri, aile ve toplumla ilişkileri birbirinden farklıdır. Burada özellikle eğitim, meslek, gelir durumu ve çevre gibi faktörlere bağlı olarak yaşlının sosyal uyumu değişmektedir. Yaşlıların yalnızlık ve sosyal izolasyon sorunu günümüzün modern toplumunda derinleşmektedir. Her alanda yaşadığımız hızlı değişme, toplumsal yapıyı da etkileyip değişmesine neden olmuştur. Toplumsal yapıda meydana gelen hızlı değişme sürecine ayak uyduramayan bir grup da yaşlılar olmuştur. Bu yüzden yaşlı, yaşlılık döneminde yoğun şekilde izolasyona maruz kalmakta ve bunun sonucu yalnızlık duygusu yaşamaktadır. Sosyal yalnızlaşma süreci, doğrudan yaşlının yaşam doyumunu ve yaşlı bireyin yaşantısını çekilmez hale getirmektedir. Doğru cevap A'dır.

Yaşlı ihmali: Wiehe (1998) bu ihmali ayrı bir kategoride değerlendirir ve olguyu pasif ve aktif ihmal, ayrıca sıklıkla karşılaşılan yaşlının kendi kendini ihmali (self-neglect) gibi türlere ayırır. İhmal, bakım yapan kişinin bilerek veya bilmeyerek, yaşlının gereksinin duyduğu bakım işlerini ve hizmetlerini (yemek yemek, kişisel bakım, tuvalet ihtiyaçları, ilaç alma, sağlığı ile ilgilenme) gerçekleştirmemesi durumunda ortaya çıkar. Kendi kendini ihmal olarak adlandırılan durumlarda ise yaşlının kendisi, çevresinden gördüğü ihmalin sonucu olarak kendi kendini ihmal etmeye başlayabilmekte ve yapma imkanı olduğu günlük aktivitelerini bile yapmamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Etkinlik kuramı: Bireylerin sosyal olarak aktif olduğu ölçüde yaşamdan duyacakları doyumun artacağını savunur. Yaşamdan geri çekilme kuramından farklı olarak, etkinlik kuramı bireylerin sosyal olarak aktif olduğu ölçüde yaşamdan duyacakları doyumun artacağını savunur.

Yaşlılık bilimi alanındaki uzmanlar, yaşlanmayı birincil (primer) ve ikincil (sekonder) olmak üzere ikiye ayırırlar. Birincil yaşlanma bireyin çevresel ve yaşa bağlı olmaksızın kendiliğinde ortaya çıkan durum olarak tarif edilirken, ikincil yaşlanma birincil yaşlanmayı çevresel ve hastalıklara bağlı olarak ortaya çıkan değişim sonucu yaşlanmanın hızlanması olarak tarif edilmektedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Oksijen kullanımı sonucu %1-3 oranında serbest oksijen radikali oluşur. Ayrıca radyasyon ve çeşitli kimyasal maddeler de hücrede serbest oksijen radikallerinin üretimine neden olur. Bu oksijen radikalleri arasında süperoksit anyonu, hidrojen peroksit, hidroksil radikali en başta sayılacaklardandır. Hücrede oksijen radikallerine karşı çeşitli endojen (süperoksit dismutaz, katalaz, glutatyon peroksidaz, glutatyon redüktaz vs.) ve eksojen (C vitamini, E vitamini, likopen v.s.) kökenli antioksidan maddeler bulunmaktadır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Hücrelerin sayısının azalması yani ölmesi genelde nekro ve apopitoz olmak üzere iki yolla olmaktadır. Çok güçlü bir travma sonucu hücre yapısı bozulur, hücre parçalanır veya inflamatuvar bir yanıt sonucu hücre şişer ve hücre zar bütünlüğü bozularak nekroze olur. Apoptozisi ise programlanmış hücre ölümüdür. Bu ölüm yollu organogenezis, doku yenilenmesi ve orta derecede hasara uğramış hücrelerin yenilenmesi için kullanılır. Doğru cevap D şıkkıdır.

75 yaşına geldiğinde 30 yaşındaki birine göre beyin ağırlığı 92’ye, bazal metabolizma hızı %84’e, böbrekte plazmanın süzülme hızı %70’e ve maksimum solunum kapasitesi %43’e kadar düşer. Yetmiş yaşındaki bir bireyde boy uzunluğun %2,5-5 kadarı kısalır. İleri yaşlarda en fazla etkilenen solunum fonksiyonudur. doğru cevap B şıkkıdır.*

İleri yaşlarda kemik kütlesi ve yoğunluğun azalmasına osteoporoz denir. Osteoporoz ileri yaşlardaki yaşlılarda kemik kırıkların yüksek riski nedeni ile en büyük geriyatrik sağlık problemlerinden birisidir. Osteoporoz en sık omurlar, el bileği ve kalça kemiklerini etkiler. Kemikler kırıldıktan sonra veya yenilenmenin yüksek olduğu kemik dokusunda osteoblastik aktivite yüksektir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Yaşlanmaya bağlı olarak uyku süreleri kısalır, buna bağlı olarak uykunun daha çok REM (hızlı göz hareketleri) ve daha az olarak yavaş dalga uykusu dönemleri kısalır, uykuya dalma, uykuda sık sık uyanma sonucu uyuyamama hastalığı (insomnia) benzeri problemler çok görülür. Bu problemlerin beyin sapında bulunan ve uykuyu kontrol eden merkezlerin bulunduğu rektiküler aktive edici sistemindeki yaşlılığa bağlı değişimlerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca yaşlanmaya bağlı olarak üst solunum yollarındaki kasların tonusu kaybı sonucu uykuda uyanma sonucu uykuda geçici olarak solunumun durması olarak tanımlanan uyku apnesi denilen hastalığın riski artar. Bu hastalıkla obesite, hipertansiyon ve gün boyunca uykuya meyil ve dikkat eksikliği bulunur. Doğru cevap C şıkkıdır.

Sağlıklı bir gençte mesane hacmi 600 ml kadarken ileri yaşlardaki bireylerin en az yarısında 250 ml’nin altına iner. Doğru cevap E şıkıdır.

Doksanlı yaşlara kadar tiroit bezin fonksiyonları yaşa bağlı değişmediği görünmektedir. Yüz yaşını aşmış yaşlılarda, daha az salgılandığı için tiroit bezini uyaran hormon (TSH) plazma düzeyi azalır. 5’/3’ deiyodinaz yetersizliği sonucu plazam triyodutironin (T3) düzeyi düşer. Paratiroit hormon düzeyi yaşa bağlı oransal olarak düşer. Doğru cevap D şıkkıdır.

Erkek üreme yeteneği yaşa bağlı olarak azalmasına andropoz denir. Andropoz cinsel arzu azalması, erektil kapasite azlığı, entelektüel kapasitenin azalması, yorgunluk, depresyon, iskelet kas kütlesinin azalması, cilt değişiklikleri, vücut kıllarının azalması, kemik mineral yoğunluğunun azalmasına bağlı osteoporoz, artmış iç organ yağları ve obesite ile karakterize bir durum olarak tarif edilir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Yaşlanmayı geciktirmede çeşitli besinlerin (protein, yağ, karbonhidrat, mineraller ve vitaminler) kısıtlanması ile yapılan deneysel çalışmalarda en etkili olanın kalori kısıtlanması olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, spor hekimi veya spor fizyoloğu tarafında reçeteleştirilmiş düzenli sporun yaşlanmayı geciktirdiğini ve yaşam kalitesini iyileştirdiğini bilinmektedir. Şöyle ki, yaşlılarda düzenli spor yapıldığında göbek bölgesi yağlar azalır, kas kütlesi, kas gücü ve kemik yoğunluğu artar, kan basıncı düşer, insüline duyarlığı arttığı için kan glikoz düzeyi azalır, aerobik kapasite artar ve kan kolesterol ve trigliserit düzeyi düşer. Doğru cevap C şıkkıdır.

1997 yılında ortaya atılan proteomik denilen hücrenin yapısal proteinlerinin başta çevresel faktörler olmak üzere farklı şartlara göre değişimlerin yolağı da yaşlanma mekanizmalarında etkili olabilir.
1. Oksidatif stresin yaşlanma üzerine etkisi

2. Glikasyon ve glikoksidasyon etkisi

3. Mitokondiriyal yaşlılık teorisi

4. Somatik mutasyon

Son yıllarda yapılan araştırmalarda telomeraz ile yaşlılık arasında bir ilişkisinin olduğu sonucuna varılmıştır. Telomeraz, linear kromozun sonlarında ve tekrarlayan spesifik DNA dizilerinde bulunan bir proteindir. Kütür ortamında hücre bölündükçe telomeraz kısalır ve belli bir uzunluğun altına inildiğinde hücrenin bölünmesi durur.

Yirmi yaşlarındaki bir erkekte vücut yağ oranı %20’lerin altında iken yetmiş yaşlarında bu %36’ının üstüne çıkar.

Yaşlılığın en önemli belirtisi deri, saç ve bağ dokusunda görülür. Deri en ideal kalınlığına ve fonksiyonel özelliklerine 30 yaşı civarında ulaşır. Kırklı yaşlardan itibaren yaşlanmaya bağlı olarak derinin bazı özelikleri değişir ve yaşlanmada en belirgin değişimleri gösterir. Yaşlılarda epidermal
hücrelerin yenilenme hızı yavaşlar. İntrinsik yaşlanmaya bağlı olarak dış epidermis tabakası ve stratum korneumun kalınlığı değişmezken, epidermis tabakası biraz incelir. Buna dermisteki ara bağ dokusundan özellikle elastin, retikular ve kolajen azalması ve yapı değişimi neden olur. Ayrıca deri altı kan dolaşımı ve yağ dokusunda yaşlılığa bağlı olarak azalması sonucu yaşlılarda soğuğa karşı koruyuculuğu da azalır. Derinin glikozaminoglikan kompozisyonu da değişir. Bunların sonucu olarak deri sarkar, esnekliği azalır, kırışık hal alır ve %20 incelir, daha kuru ve sert bir özellik kazanınca deri basınç ve travmaya karşı daha az dayanaklık özelliği kazandığından daha kolayca yaralanır. Yaşlanma ile kertinosit sayısı, güneş ışığındaki radyosyona karşı koruyucu olan melanosit sayısı ve melanin pigmenti azalır ve deri bağışıklık sisteminde görev alan ve bir lökosit olan Langerhans hücresinde azalma meydana gelir. Derideki bu hücre grubunun azalması inflamatuvar cevabı azaltır, yara iyileşmesini geciktirir ve deri kanser riskinde artırabilir. Yaşlanmaya bağlı deride meydana gelen kırışıklıklar güneş ışığına maruz kalan bölgelerde güneş görmeyen bölgelere göre daha fazladır.

Yaşlılığa bağlı olarak sinir hücrelerinde aksonları şişer, hücre iskelet sisteminde görev alan moleküller ve miyelin kılıfları da azalır.