TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

İlaç: Fizyolojik sistemlerin veya patolojik durumların, kullananın yararı için modifiye edilmesi veya incelenmesi amacıyla kullanılan, farmasötik ürün içindeki herhangi bir madde olarak tanımlanabilir.

Drog: Doğal maddelerden elde edilen ve tedavi amacıyla kullanılan ilaç hammaddesi.

Doğru yanıt B’dir.

Mezopotamya uygarlığına ait tabletlerin bulunması ile bu dönemde tedavinin rahip hekimler tarafından büyü ve ilaçlarla yapıldığı anlaşılmıştır. Bu dönemdeki ilaçların çoğunluğunu bitkisel kaynaklı droglar oluşturmaktadır. Bitkisel drogların yanında tedavide hayvansal ve mineral kökenli droglar da kullanılmıştır. Mezopotamya Uygarlığı döneminde, maserasyon, dekoksiyon, şurup, lapa, merhem, liniment ve supozituvar gibi ilaç şekillerine rastlanılmıştır. Bu dönemde, tereyağı, bira ve şarap gibi maddeler de sıvağ olarak kullanılmıştır. Bitkisel droglar yerli kaynaklardan veya diğer ülkelerden sağlanıyordu. Drogların elde edilmesinde, bitkilerin özel zamanlarda (gün doğumu, gün batımı, gece gibi) toplanmasına ve gölgede kurutulmalarına önem veriliyordu. Bu dönemin tabletlerindeki reçetelerde; adamotu, ban otu, haşhaş, meşe mazısı, nane, kekik, nar kabuğu, rezene, safran, terementi gibi günümüzde de tedavide kullanılan droglara rastlanmaktadır. Doğru yanıt C’dir.

Mısır Uygarlığı ile Mezopotamya Uygarlığı arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Mısır Uygarlığı; İran, Hint ve Çin Uygarlıklarından aldığı bilgilerin, yakınlığı nedeniyle, Avrupa ülkelerine aktarılmasında önemli rol oynamıştır. Bu nedenle Mısır Uygarlığının Avrupa tıp ve eczacılığına olan etkisi, Mezopotamya Uygarlığının etkisinden daha fazladır. Doğru yanıt D’dir.

Grekler döneminde, sağlık işlemleri ile din adamları ilgileniyorlardı. Bu dönemde, hastalıkların tedavisinde ilacın yanı sıra dini telkin de kullanılıyordu. Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates (M.Ö. 460-377), hekimliği dinden ayırıp ilmi esaslara bağlamıştır. Hippokrates’in eserlerinde, çoğunluğunu bitkisel drogların oluşturduğu 400 kadar drog bulunmaktadır. Doğru yanıt A’dır.

Paris Belediye başkanlarından Étienne Boileau’nun 1268 yılında “Livre des Métiers” adıyla yayınladığı meslekler ile ilgili kitapta, “Apothicaire” bağımsız bir meslek olarak ele alınmıştır. Paris’te “Faculté de Médicine” tarafından 1271 yılında yayınlanan eczacılık ile ilgili yönetmelik, Avrupa ülkelerinde bu alanda hazırlanan ilk yönetmeliktir. Bu yönetmelik ile eczacıların halk ilaçları hariç, hekim reçetesi olmadan herhangi bir ilacı hazırlayıp hastalara vermeleri yasaklanmıştır. Bu fakültenin önerisiyle, eczane teftişleri ve ilaçların kontrolü ile ilgili yönetmelikler de bu tarihlerde hazırlanmıştır. Doğru yanıt B’dir.

İslam tıbbının ilerlemesinde İbn-i Sina, Razî gibi Türk kökenli hekimlerin de büyük katkıları olmuştur. Buharalı hekim İbn-i Sina (980-1037), “Kitabü’ş-Şifa” ve “El-Kânûn fi’t Tıb” adlı eserleri yazmıştır. “El-Kânûn fi’t Tıb” adlı    eseri beş kitaptan oluşmaktadır. İlk kitap; ana kitap olup, insan anatomisi ve fizyolojisi ile ilgilidir. İkinci kitapta, 785 kadar bitkisel (afyon, sarısabır, karabiber, banotu, kâfur gibi), hayvansal ve madensel kökenli droglar ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Üçüncü kitapta; genel sağlığa, dördüncü kitapta; hastalıkların tedavisine yer verilmiştir. Galenus’un ilaç tertiplerinden yararlanarak hazırlanan ilaç formülleri ile ilgili beşinci kitapta; Galenus’un tarifleri basitleştirilmiş ve alfabetik sıralama yapılmıştır. Bu eserde, Mithridates ve tiryakın bileşiminde bulunan drogların listesi de verilmiştir. Doğru yanıt D’dir.

Uygur Türklerinin hayvancılık ile uğraşması nedeniyle, kullanılan hayvansal drogların sayısı bitkisel kökenli drogların sayısından daha fazladır. Uygur Türklerinde; tablet, pastil, süpozituvar, merhem, infüzyon, dekoksiyon gibi ilaç şekillerine rastlanılmıştır. Bu ilaçların yapımında; ateşe gömerek pişirme, kaynatma, maddeyi yakarak kül elde etme gibi yöntemler tercih edilmiştir. İlaç hazırlamada; havan, kaynatma kabı, süzme kabı, değirmen, kevgir, süzgeç, çanak, keten torba gibi aletler kullanılmıştır. Hasta tarafından alınması gereken ilaç miktarları belirtilirken; kaşık, bıçak ucu, büyük bir kap, mercimek kadar gibi ifadeler kullanılmıştır. Doğru yanıt E’dir.

Osmanlı döneminde ilaçlar, tek madde taşıyan ilaçlar (Müfred) ve karışımlar (Mürekkep ilaçlar) olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Mürekkep ilaçlar içerisinde bazı gizli preparatlar ün yapmıştır. En bilineni esas etkin maddesi “Opium (Afyon)” olan ve 70 kadar farklı maddenin karıştırılması ile elde edilen “Tiryak (Theriaca)” adlı macundur. Özel formüllerle hazırlanan tiryaklara örnek olarak Tiryak-ı Altınbaş ve Tiryak-ı Faruki de verilebilir.

Tiryak dışında toplumda ünlü olan iki drog “Tin-i mahtum” ve “Amber”dir. Tin-i mahtum (mühürlenmiş kil); zehirlenmelerde, kabızlıkta, belsoğukluğunda, kanamayı durdurucu, haricen de yaraları kurutucu olarak kullanılmıştır. Avrupa’da “La terre sellee”, “Terra sigillata” veya “Terra lemnia” adıyla bilinen Tin-i mahtum; Limni adasında belirli bir yörede bulunan bir cins kildir. Doğru yanıt B’dir.

Türkiye’de müstahzar ilaçların üretilmesi ve piyasaya çıkarılması 19. yüzyılın ortalarında başlamış olmasına rağmen, enjeksiyonluk çözeltilerin müstahzar halinde piyasaya sunulması 20. yüzyılın başlarında mümkün olmuştur. Eczacı Andon Stuyanidis tarafından 1903 yılında kurulan “Şark İspençiyari Laboratuvarı” adlı kurum Türkiye’de, serum ve enjeksiyonluk çözeltileri hazırlayarak piyasaya sunan ilk laboratuvardır. Bu laboratuvarda, 40 kadar tıbbi müstahzar yanında, serum (glikoz, fizyolojik gibi) ve enjeksiyonluk çözeltiler (Ampul alfa adı altında) büyük ölçekte hazırlanıp ticari olarak satılıyordu. Doğru yanıt E’dir.

Drog: Doğal maddelerden elde edilen ve tedavi amacıyla kullanılan ilaç hammaddesi.

Hippokrates’in eserlerinde, çoğunluğunu bitkisel drogların oluşturduğu 400 kadar drog bulunmaktadır. Müshil olarak mahmude,
hint yağı gibi kuvvetli müshilleri ancak mecbur oldukça; sütleğen, dafne, lahana ve kavun gibi hafif müshilleri daha sık tercih ederdi. Diüretik olarak; soğan, sarımsak, pırasa, salatalık, karpuz, kavun, rezene; uyutucu olarak haşhaş, adamotu, afyon veya ban otu tohumu
kullanırdı. Boğaz hastalıklarının tedavisinde nane, kekik, kereviz gibi bitkilerden hazırlanan gargaralardan yararlanırdı. Apseleri olgunlaştırarak ağrıyı azaltmak için merhemler veya mersin yaprağı, akzambak çiçeği, gül çiçeği gibi kokulu bitkiler ile bir süre maserasyona bırakılmış zeytinyağını kullanırdı.

“Pigmentarii” veya “Seplasiarii” diye bilinen esnaf grubu ise kendi ülkelerinde elde edilen drogların yanında, dış ülkelerden temin edilen drog ve baharatı da dükkânlarında satıyorlardı. Bu esnaf grubu Osmanlı İmparatorluğu döneminde “Aktar” olarak bilinen grubun karşılığıdır.

Hekimler ilaç yapımı işini bıraktıktan sonra, birçok esnaf grubu ilaç hazırlama işini yürütmüş ise de zamanla bu işi özellikle “Apothicaire” diye bilinen esnaf grubu üstlenmiştir. Bu esnaf grubu ilaçları hekimin reçetesine uygun şekilde hazırlayarak hastalara verirdi.

Alman İmparatoru 2. Friedrich’in 1230-1240 yıllarında yayınladığı emirnameler ile eczacılık mesleği tıp mesleğinden ayrılmıştır.

Grek hekim Dioskorides (20-79), özellikle tıbbi bitkiler ile ilgilenmiştir. Grekçe olarak yazdığı “Peri hyles iatrikes” (İlaçlar bilgisi) adlı eseri, Arapçaya “Kitab-al Haşayiş”, Latinceye ise “Materia Medica” ismiyle çevrilmiştir. Bu eser, 1500 yıl kadar tedavi alanında ana kaynak olarak kullanılmıştır. Beş kitaptan oluşan bu eserde, droglar aşağıdaki şekilde gruplandırılmıştır:
• Kitap 1: Kokulu bitkiler, yağlar, merhemler ve ağaçlar
• Kitap 2: Canlılar, süt ve süt ürünleri
• Kitap 3: Kökler, usareler ve otlar
• Kitap 4: Otlar ve kökler
• Kitap 5: Şaraplar ve anorganik maddeler

Roma-Bizans döneminde bitkisel droglarla ilgilenen ve bunlardan ilaç ve kozmetik ürünleri tertip eden en önemli meslek grupları aşağıda verilmiştir.
• Aromatarius (çoğul: Aromatarii): Kokulu maddeler satan
• Herbarius (çoğul: Herbarii): Otsu bitkileri toplayıp satan
• Pharmakopoeos (çoğul: Pharmakopoeoi): İlaçları hazırlayan (Eczacı)
• Pharmakopolos (çoğul: Pharmakopoloi): İlaç satıcısı
• Pharmakopolae circumforaneae: Seyyar ilaç satıcıları
• Pigmentarius (çoğul: Pigmentarii): Renkli kozmetik ürünler, bitki usareleri ve merhemler hazırlayan ve satan
• Rhizomatos (çoğul: Rhizomatoi): Özellikle yerli drogları toplayıp satan (Kökçü)
• Speciarius (çoğul: Speciarii): Yemeklere lezzet vermek için kullanılan maddeleri satan (Baharatçı)
• Unguentarius (çoğul: Unguentarii): Merhemleri hazırlayıp satan

İslam tıbbının ilerlemesinde İbn-i Sina, Razî gibi Türk kökenli hekimlerin de büyük katkıları olmuştur. Buharalı hekim İbn-i Sina (980-1037),“Kitabü’ş-Şifa” ve “El-Kânûn fi’t Tıb” adlı eserleri yazmıştır.

Paracelsus (1493-1541), inorganik bileşikleri dâhilen kullanarak kimyasal tedaviye ve dolayısıyla Farmasötik Kimya bilim dalının ortaya çıkmasına öncülük etmiştir. Paracelsus, 1527 yılında Orta Çağ’ın ünlü tıp kitaplarını (Galen, “İbn-i Sina”ya ait eserler) yakarak, yeni bir çağın doğuşunu müjdelemiştir.

Eczacı Mustafa Nevzat, 1923 yılında kurduğu laboratuvarda enjeksiyonluk çözeltileri ampul halinde hazırlayarak piyasaya sunmuştur. “Mustafa Nevzat Ampulleri” diye bilinen bu müstahzarlar uzun süre ülkenin ihtiyaçlarını karşılamıştır. Bu laboratuvar daha sonraları “Mustafa Nevzat İlaç Sanayi A.Ş.” adını almıştır.