TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

Uygulama kolaylığı sağlamak amacıyla, bazen, ilaçların sınıflandırılmaları gerekir. Bu sınıflandırma, ilaçların kimyasal yapılarındaki benzerlik esas alınarak yapılabilir. Örneğin, ortak kimyasal yapıları ile ilişkili olarak, kimyasal iskeletlerinde sülfonilüre yapısı taşıyan ilaçları “sülfonilüreler”, salisilik asit taşıyan ilaçları ise “salisilatlar” adı altında sınıflandırırız. İlaçlar, vücutta etkilenen yapının (sistemin, organ vs) temel alındığı bir yaklaşıma göre yani etki yörelerine göre de sınıflandırılabilirler. Örneğin, kalp kasını etkileyerek kalbin kasılma gücünü artıran bazı ilaçlar “kalp glikozitleri” olarak sınıflandırılır. Sınıflandırma bazen de kullanım amaçlarına göre yapılır. Örneğin, depresif bozuklukların tedavisinde kullanılan ilaçlar “antidepresan ilaçlar”, ağrı kesmek için kullanılan ilaçlar ise “analjezikler” olarak sınıflandırılır. İlaçlar, elde edildikleri kaynaklara göre sentetik, doğal ya da yarı-sentetik olarak da sınıflandırılabilirler. Tedavinin vazgeçilmez öğesi olan ilaçların büyük kısmı kimyasal sentez yolu ile elde edilir. Diğer bir ifade ile ilaçların önemli bir bölümü “sentetik” kaynaklıdır. Hazırlanış şekillerine göre ofisinal ilaç, majistral ilaç ve müstahzar ilaç olmak üzere üç sınıfa ayrılırlar.

Toz: İlaç hammaddelerinin ezilerek parçalara ayrılmasıyla elde edilen ilaç şeklidir. Çeşitli inceliklerde hazırlanabilir. Ağızdan alınan çeşitleri varsa da toz ilaçlar genellikle pudra şeklinde cilde serpilerek uygulanırlar.

Paket: Toz şeklindeki ilaçların, kâğıttan yapılmış tek kullanımlık paketlere konulması ile hazırlanan ilaç şeklidir.

Kaşe: İçine toz hâlde ilaç konulan, pirinç unu ya da nişastadan yapılan ve iç içe geçen iki bölümden oluşan ilaç şeklidir. Oval ya da silindir şeklinde ve çeşitli büyüklüklerde olabilen kaşeler, ağızdan alınarak kullanılırlar.

Pilül: Toz şeklindeki etkin maddelerin bal veya koyu şurup gibi yapıştırıcı maddeler ile yoğrulması ve ardından küçük küreler şekline getirilmesi yöntemiyle elde edilir. Hafif olan türüne “granül”, nispeten ağır olanlara ise “bol” adı verilir.

Tablet: Komprime olarak da bilinen tabletler, bir veya daha fazla ilaç etkin maddesinin, yardımcı maddelerle karıştırılıp özel makinelerde sıkılaştırılmaları ile elde edilen katı farmasötik şekillerdir.

Tablet deyince akla öncelikle yutulan tabletler gelmekle birlikte, tabletlerin farklı şekilleri de bulunmaktadır. Örneğin, mide asidini nötralize etmek amacıyla kullanılan bazı tabletlerin ağızda çiğnenmesi (çiğneme tableti), boğazdaki enfeksiyonun ve acının giderilmesi için kullanılan bazı tabletlerin de emilmesi (pastil) gerekir. Bazı tabletler dil atına (sublingual tablet), bazıları da vajen içerisine (vajinal tablet) uygulanır. Suda köpürerek eriyen ve tamamen çözündükten sonra kullanılan tabletlere “efervesan tablet”, yutulmasını kolaylaştırmak amacıyla şeker ve çikolata gibi tatlı maddelerle kaplanmış tabletlere ise “draje” adı verilir.

Şurup: İçerisinde %60’dan fazla şeker bulunduran ve içilerek kullanılan sıvı farmasötik şekillerdir. Yüksek oranda şeker içerdiklerinden, içlerinde bakteri ve mantar üreyemez; bu nedenle uzun süre saklanabilirler.

Posyon: Şuruplara oranla daha az şeker içeren ve kaşıkla içilerek kullanılan sıvı farmasötik şekillerdir. Düşük oranda şeker bulundurmaları nedeniyle içlerinde bakteri ve mantar üreyebileceğinden, yalnızca 4-5 dozluk hazırlanırlar.

Solüsyon: İlaç etkin maddesinin su, bitkisel yağ veya diğer bir çözücüde eritilmesiyle hazırlanan farmasötik şekillerdir. Göze, kulağa ya da buruna haricen uygulamak üzere hazırlanan küçük hacimli solüsyonlara “damla”, enjeksiyon ile uygulanan ilaç solüsyonlarına ise “enjektabl solüsyon” adı verilir.

Emülsiyon: Sıvı formdaki ilaç etkin maddelerinin, bir diğer sıvı içinde ufak damlacıklar biçiminde dağıldığı farmasötik şekillerdir. Fazlar zamanla ayrıştığı için, süspansiyonlara benzer biçimde, emülsiyonların da kullanılmadan önce çalkalanmaları gerekir.

Süspansiyon: Katı formdaki ilaç etkin maddelerinin sıvı içinde çözünmediği ancak ufak parçacıklar biçiminde dağıldığı farmasötik şekillerdir. Sıvı içerisinde dağılan katı partiküller zamanla dibe çöktüğü için, süspansiyonlar kullanılmadan önce mutlaka çalkalanmalıdır.

Bukkal Uygulama: Ağız suyu, gargara, topikal pomat ve pastil gibi farmasötik ilaç şekillerinin ağız içine uygulanmasıdır. Ağız mukozasının ve diş etlerinin yüzeyel iltihaplarının ve enfeksiyonlarının tedavisi için kullanılan bir uygulama yoludur.

İntranazal Uygulama: İlacın burun mukozasına uygulamasıdır. Burun ve sinüs bölgesindeki enfektif ya da inflamatuar nitelikli hastalıkların lokal tedavisi için burun damlaları ya da burun spreyleri intranazal yolla uygulanırlar.

Epidermal Uygulama: İlaçların cildin üzerine doğrudan uygulanmasına epidermal ya da perkütan uygulama denir. Merhem, pat, krem, pudra, losyon gibi ilaç şekilleri, cilt yüzeyindeki sorunlu bölgeyi tedavi etmek üzere epidermal yol ile uygulanır.

İntrakütan Uygulama: İntrakütan uygulamada ilaç, cildin içine hacmi 0.1 ml’den fazla olmayacak şekilde enjekte edilir. Genellikle alerji veya bakteriyoloji testleri ve lokal anestezi uygulamaları için kullanılan bir uygulama yoludur.

Lezyon İçine Uygulama: İlacın doğrudan lezyon içine enjekte edilmesi şeklindeki uygulamadır. Lezyon içine uygulama, yüzeysel özellikte, itihaplı ya da tümöral lezyonların tedavisi için tercih edilir.

Rektal Yoldan Uygulanan İlaçların Absorbsiyonu: Sistemik etki elde etmek amacıyla rektal yoldan uygulanan ilaçlar, rektum mukozasından absorbe edilirler.

Parenteral Yoldan Uygulanan İlaçların Absorbsiyonu: İlaçlar parenteral yollar ile uygulandıklarında, genellikle tam olarak absorbe edilirler.

İnhalasyon Yolu ile Uygulanan İlaçların Absorbsiyonu: İnhalasyon yolu ile uygulanan ilaçların absorbsiyon yerleri akciğerlerdir.

Transdermal Yoldan Uygulanan İlaçların Absorbsiyonu: Transdermal yoldan uygulanan ilaçlar, deriden absorbe edildikleri için; düşük miktarlarda etki gösterebilen, yüksek ölçüde lipofilik ilaçlar bu yolla uygulanabilirler.

Sublingual ve Bukkal Yoldan Uygulanan İlaçların Absorbsiyonu Sublingual ve bukkal yoldan uygulanan ilaçlar, ağız boşluğu mukozasından absorbe edilirler.

Bazı ilaçların hücre içi ve hücre dışı yapılara bağlanmaları ya da aktif transport ile hücre içine alınarak depo edilmeleri olarak tanımlayabileceğimiz sekestrasyon olayı, ilaçların dokular arasında eşit olmayan biçimde dağılmalarına neden olur. (sayfa 83)

Yüksek ölçüde lipofilik ilaçların dağılım profillerini değiştirebilen bir olay da “redistribüsyon” (yeniden dağılma) dır. (sayfa 82)

İlaçlar bazen biyotransformasyon ile “daha güçlü” ya da “daha uzun etkili” bileşiklere de dönüşebilirler (biyoaktivasyon). (sayfa 84)

Kandaki albümin miktarı azalabilir (hipoalbüminemi) (sayfa 82)

Vücuda alınan ilaçların, vücutta bulunan enzimler tarafından, kimyasal değişikliklere uğratılmasına biyotransformasyon (metabolizma) adı verilir. (sayfa 84)

Yaş: Pediyatrik (16 yaşından küçük) ve geriyatrik (65 yaşından büyük) hasta gruplarında ilaç farmakokinetiği ve ilaca karşı duyarlılık, önemli ölçüde değişkenlik gösterir.

Diyet: Kişinin beslenme alışkanlıkları ilaç etkisini değiştirebilir.

Uyunç: Hastanın hekim tarafından önerilen tedaviye uyma derecesi olarak tanımlanabilir.

Plasebo: Hastalığa neden olan süreçler üzerinde bilimsel olarak açıklanabilen herhangi bir etkinliği olmayan bir maddenin, ilaç niyetiyle kullanan hastalarda gösterdiği iyileştirici etkiye plasebo etki adı verilir.

Tolerans: İlacın uzun süre ara verilmeden kullanılması sonucu etkisinin azaldığı ve tedavinin başlangıcındaki etkiyi elde edebilmek için dozun giderek artırılması gerekliliğinin doğduğu duruma tolerans denir.

Pilül, Toz, Kaşe ve Supozituar İlaç şekillerinden biri olan Katı Farmasötik şekillerindendirler. Solüsyon ise İlaç şekillerinden bir diğeri olan Sıvı Farmasötik şekillerden biridir. Bu nedenle Doğru Cevap "E" Şıkkı olmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü ilacı,"fizyolojik sistemleri veya patalojik durumları, alanın yararına değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan ya da kullanılması öngürülen bir madde veya ürün" olarak tanımlamıştır. Sorunun cevabı olan doğru şık "B" olmaktadır.

İlaçlar , kimyasal yapılarındaki benzerliğe, etki yörelerine, kullanım amaçlarına göre elde edildikleri kaynaklara ya da hazırlanış şekillerine göre sınıflandırılabilmektedirler. Doğru cevap "C"dir.

Solüsyon, süspansiyon, emülsiyon, şurup, posyon, tentür, eliksir/iksir, infüszyon ve dekoksiyon, ekstre, enema ve sprey farmasötik şekillerden biri olan sıvı farmasötik şekillerdirler.

Ağız suyu, gargara, topikall pomat ve pastil gibi farmasötik ilaç şekillerinin ağız içine uygulanması işlemi lokal uygulamalardan biri olan bukkal uygulamayı tanımlamaktadır. Doğru cevap: "D" olmaktadır.

Absorbsiyon hızını etkileyen ilaca özgü etkenlerden en önemlisi lipofilite olduğundan doğru cevap şıkkı "C" dir. Diğer ifadeler yanlış olarak verilmiş şıklardır.

İlacın sindirim kanalı içine uygulanması işlemi parenteral uygulama tanımı olmayıp "enteral  uygulama" yı tanımlamaktadır. Doğru cevap "B" olmaktadır.

İlaçların dağılımında absorbe edilerek kan dolaşımına giren ilaç molekülleri için bir sonraki aşama dağılım olmaktadır. Doğru cevap "A" dır.

İlacın uygulanmasını takiben, belirli bir anda vucutta bulunan toplam ilaç miktarının, o anda plazmada ölçülen ilaç konsantrasyonuna eşit bir konstrasyonda dağılmasının mümkün olduğu sıvı hacmine sanal dağılım hacmi denilmektedir. Doğru Cevap "D" olmaktadır

Bir ilacın, doza bağlı olan toksik etkileri ortaya çıkmadan, tedavide kullanılabileceği güvenli konstrasyon aralığına terapötik pencere ya da güven aralığı denmektedir. Doğru Cevap "C" dir.

İlaçlar en çok “hastalıkların tedavisi” için kullanılırlar. Bedensel ya da ruhsal sağlığı bozulmuş olan hasta bireyi yeniden sağlığına kavuşturmak amacı ile yapılan her türlü tıbbi işleme “tedavi” ya da “sağaltım” adı verilir. Tedavinin özelleşmiş şekline ise “terapi” denir. Örneğin, çeşitli etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hareket bozukluklarının ve ağrının
fiziksel yöntemler ile tedavisine “fizyoterapi”, radyasyon kullanılarak yapılan tedaviye “radyoterapi”, kafaya yerleştirilen elektrodlar ile elektriksel akım kullanılarak yapılan tedaviye “elektrokonvülsif terapi” ve özel psikolojik yöntem ve teknikler kullanılarak yapılan tedaviye de “psikoterapi” adı verilir. Tedavinin ilaç ile yapılan şekli ise “farmakoterapi”
adını alır. Daha da özelleştirdiğimizde, örneğin kemoterapötik ilaçlar ile yapılan tedavi “kemoterapi” diye adlandırılırken bitkiler ya da doğal ürünler kullanılarak yapılan tedaviye
“fitoterapi” adı verilir.

Farmakoterapi konusu incelendiğinde, ilaçla yapılan tedavinin üç şeklini ayırt etmek mümkündür. Bunlardan, hastalık nedeninin tamamen ortadan kaldırıldığı ve tam bir iyileşmenin sağlandığı tedavi şekline radikal tedavi adı verilir. Radikal tedavi olanağı bulunmayan bazı hastalıklarda ilaçlar, hastalığa neden olan patolojik süreci ya da
etkeni baskılamak, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmak ve hastanın yaşam kalitesini artırmak amaçları ile de kullanılabilirler. Böyle tedavilere “palyatif tedavi” adı verilir.  İlaçlar bazen yalnızca hastalığın semptomlarını azaltarak hastanın hastalığı daha hafif geçirmesini sağlamak amacı ile de kullanılabilirler.  Bu tip tedaviye ise semptomatik tedavi
adı verilir.