TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

AİK kavramı, DSÖ tarafından 1985 yılında tanımlanmıştır.

Reçeteli ya da reçetesiz satılan ilaçlar ile kişilerin kendi kendilerini uygunsuz tedavi etmeleri, gereksiz yere fazla ilaç yazılması (polifarmasi), hastalıkla ilişkili olmayan ilaçların kullanımı, antibiyotiklerin uygunsuz kullanılması, uygun olmayan ilaç formülasyonlarının tercih edilmesi.

İlaçla ilgili kaynak formüler, İngiliz Ulusal Formüleri (British National Formulary- BNF) Türkiye koşullarına uyarlanmış ve “Türkiye İlaç Kılavuzu- TİK” olarak yayımlanmıştır.

İlacın reçete edilmeden sonraki süreci, hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci, ilacın tedarik edilme süreci, ilacın uygulanma/kullanılma süreci, ilaç atığı ve imha edilme süreci.

ATEA’nın temel ölçütleri; etkililik, güvenlilik, uygunluk ve maliyettir.

Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci birincil olarak hekimin yetki ve sorumluluğundadır.

İlacın uygulanma sürecinde hemşirenin AIK ilkeleri kapsamında dikkat etmesi gereken hususlar 4 başlık altında incelenebilir:
1. Reçete/istem alma sürecinde AİK
2. İlaçları muhafaza etme ve hazırlama sürecinde AİK
3. İlaçları uygulama sürecinde AIK
4. Kayıt ve izlem sürecinde AİK

AİK konusunda ilk adım DSÖ tarafından 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile atılmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda, AİK tanımlanmıştır.

Ülkemizde AIK’a yönelik ilk girişim 1992 yılında başlamıştır.

İlaç uygulama basamağında, doğru hasta, doğru ilaç, doğru farmasötik form, doğru doz, dogru zaman, doğru yol, doğru kayıt ve doğru yanıttan oluşan “8 doğru ilkesi”ne uygun hareket edilmelidir.

İlaçları yanlış kullandığını, ilaçların yarısından fazlasının uygun olmayan şekilde reçete edildiğini, dağıtıldığını ve satıldığını ortaya koymuştur. AOİK hastalıkların tedavisinde başarısız olunması, hastalıkların tekrarlaması/uzaması, antibiyotiklere karşı direnç gelişmesi, ilaç etkileşimleri, karşıt olay görülme sıklığının artması, tedavi maliyetlerinin artması, tıp ve sağlık sistemine güven kaybı, ilaç bağımlılığı ve ilaç stoklarının azalması nedeni ile ilaca erişmekte güçlük gibi pek çok sorunun ortaya çıkmasına neden olur.

DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansında AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır.

Hekimler Eczacılar Diğer sağlık çalışanları Hastalar, hasta yakınları Sağlık otoriteleri Geri ödeme kurumu İlaç endüstrisi Akademi Meslek odaları Sivil toplum kuruluşları Medya AİK’nın taraflarıdır.

AİK’i Teşvik Etmek İçin DSÖ Tarafından Belirlenen ve Ülkelere Öneriler 12 Temel Madde: İlaç kullanımı politikasının belirlenmesi ve koordinasyonu için çok disiplinli ulusal bir yapının oluşturulması, Klinik rehberlerin kullanımı, Ulusal temel ilaç listesinin geliştirilmesi ve kullanılması, Hastane ve bölgesel ilaç ve tedavi kurullarının kurulması, Tıp fakülteleri öğretim programlarına, probleme dayalı farmakoterapi öğretiminin dahil edilmesi, Hizmet içi tıp eğitiminin sürdürülmesi, Gözetim, denetim ve geri bildirim yapılması, İlaç tedavisinde bağımsız bilginin kullanılması, İlaç tedavisi ile ilgili olarak halkın eğitilmesi, Etik olmayan mali teşviklerin önlenmesi, Uygun ve zorunlu düzenlemelerin hayata geçirilmesi, Kamu harcamalarının, ilaç tedavisi ve tedaviyi uygulayacak kadronun varlığı için yeterli düzeyde olmasıdır.

Ülkemizde ise 1990’lı yıllardan itibaren AİK’e yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Ama 1999 yılında kurulan Klinik Farmakoloji Çalışma Grubu, AİK’e yönelik eğitim ve alt yapı faaliyetlerini desteklemiş ve 2000 yılından itibaren 8 adet “Rasyonel Farmakoterapi Sempozyumu” gerçekleştirmiştir.

Teşhis edilen hastalığa yönelik uygun ilaçların seçimi, en önemli aşamalardan biridir. Hekim, uygun ilaçların seçimini hasta başında kısıtlı zaman diliminde yapmamalıdır. Hekimin tedavi/ilaç seçiminde AİK ilkeleri doğrultusunda, kanıta dayalı tıp yaklaşımından yararlanarak, kendi bilgi ve tecrübesini kullanarak hareket etmesi oldukça önemlidir. Hekim, bu kapsamda önceden sık karşılaşılan hastalıklara yönelik kişisel tedavi (K-tedavi) ve kişisel ilaç (K-ilaç) listeleri oluşturmalıdır. Hekim, hasta başında yapacağı kısa bir değerlendirmeden sonra K-ilaç listesindeki en uygun ilaçları reçete etmelidir. K-tedavi ve K-ilaç seçimi aşamalarında, akılcı tedavide eniyileme analizi (ATEA)’dan yararlanılır. ATEA sonucunda alternatifler arasından ilgili hastalıkta kullanılabilecek en iyi ilaçlar belirlenir ve alternatifler sıraya koyulur. Seçim işleminde 4 temel ölçüt kullanılır:
1. Etkililik
2. Güvenlilik
3. Uygunluk
4. Maliyet. 

AİK ilkeleri beş ana başlık altında incelenebilir:
1. İlacın reçete edilmeden önceki süreci,
2. Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci,
3. İlacın tedarik edilme süreci,
4. İlacın uygulanma/kullanılma süreci,
5. İlaç atığı ve imha edilme süreci.

Serbest eczacıların en sık karşılaştıkları sorunlar dört ana başlık altında toplanabilir:
- Reçeteyle ilgili sorunlar,
- Hasta ile ilgili sorunlar,
- Hekimle ilgili sorunlar,
- Eczacıyla ilgili sorunlar.

Ayakta tedavi gören hastalarda ilaçların kullanım süreci, çoğunlukla hastanın, hasta yakınının ya da hasta bakıcısının sorumluluğundadır. Toplumun ilaç kullanma davranışını etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar şu şekilde listelenebilir:
- Sağlıkla, tedavilerle ve ilaçla ilgili bilgi kaynakları ve niteliği
- Mevcut sağlık sistemi ve düzenleyici sistemler
- Sağlık personelinin bilgi, tutum ve davranışı
- İlacın maliyeti
- Kültürel faktörler
- Toplumdaki inanışlar
- Hasta ve sağlık personeli arasındaki iletişim
- Hasta destek sistemlerinin varlığı ve erişilebilirliği
- Halk eğitiminin niteliği
- Ticari promosyon
- Sağlık okuryazarlığı.

Hemşirenin ilaç uygulama işleminin ilk adımını, hekimin belirlediği ilaç isteminin alınması oluşturur. Hastanelerde, hekim-eczacı-hemşire ve servis-hastane eczanesi-ilaç hazırlama ünitesi arasındaki iletişimde aksaklıklar yaşanması, ciddi uygulama hatalarına neden olabilmektedir. Eskiden hastanelerde ilaç istemleri özel formlar aracılığıyla yapılırken, günümüzde istemler daha çok elektronik ortamda yürütülmeye çalışılmaktadır. Hastanede sağlık personeli arasında daha hızlı ve güvenli iletişim kurulmasını sağlayan otomatize ve elektronik sistemler sayesinde ilaç hataları azalmaktadır.