MİNERAL MADDELER VE BİTKİSEL MADDELER

Perakut zehirlenmelerde genellikle hiçbir belirti görülmeden hayvan ölü olarak bulunurken; akut olaylarda şiddetli sancı, sendeleme, güçsüzlük, bitkinlik, kusma, susama, bazen kanlı olabilen sulu sürgün, nabız sayısında artış ve ilk 1-3 gün içerisinde de ölüm görülür. Arsenik ile subakut zehirlenme durumunda ise hayvanlarda sancı, sendeleme, güçsüzlük, durgunluk, kanlı sürgün, susama, bacaklarda kısmi felç ve soğukluk, uyuşukluk, idrarda kan bulunması ve ara sıra çırpınmalar görülür. Kronik arsenik zehirlenmesi hayvanlarda nadiren görülür. Bu durumdaki hayvanlarda ise susama, mukoz zarların tuğla kırmızısı renk alması, nabızda hafif düzensizlik ve zayıflama dikkati çeken başlıca belirtilerdir. Ayrıca arseniğin kanserojen etkisi de vardır.

Bakırla akut zehirlenen hayvanlarda bulantı, kusma, tükürük salgısında artış, şiddetli sancı, sürgün, güçsüzlük, felç ve ilerleyen olgularda 1-4 gün içerisinde ölüm şekillenir. Herhangi bir şekilde düşük düzeyde bakıra uzun süre maruz kalınması durumunda ise özellikle karaciğerde tehlikeli düzeylerde bakır birikir. Karaciğerde biriken bu bakır seviyesi kritik bir değere ulaştığında, karaciğerden ani olarak dolaşıma bakır salınır. Bu durumda da hayvanda akut bir bakır zehirlenmesi olgusu gelişir. Olay etiyolojik bakımdan kronik nitelikte bir zehirlenme vakası olmasına rağmen, klinik belirtilerin başlama hızı ve belirtileri bakımından akut zehirlenme olarak tanımlanır. Bu durumda hayvanda sarılık, iştahsızlık, kanlı burun akıntısı, kanlı idrar, anemi, bazı olgularda kasılmalar dikkati çeker ve ölüm oranı da yüksektir.

Hayvanlarda çinko ile genellikle akut ve kronik nitelikte zehirlenme vakaları görülür. Fazla miktarda alınan çinko, karında sancı, genellikle hafif-yeşil renkte sürgün, kusma, süt veriminde azalma, iştahsızlık, uyuşukluk, solunum güçlüğü, özellikle omuz eklemi olmak üzere eklemlerde şişme ve dolaşım şoku ile giden akut zehirlenmeye sebep olur. Kronik olaylarda ise iştahsızlık, yemden yararlanmanın azalması, zayıflama, eklemlerde yangı, mide-bağırsak yangısı, topallık, peklik, süt veriminde azalma gibi belirtiler dikkati çeker.

Flor güçlü yakıcı-dağlayıcı etkileri olan bir maddedir ve hayvanlarda florla akut ve kronik nitelikte zehirlenmeler oluşur. Kronik flor zehirlenmesi, florozis olarak da bilinir. Zehirlenme hallerinde, başlıca mide-bağırsak yangısı, kusma, karın sancısı, sürgün, sık işeme ve pisleme, kas güçsüzlüğü, tremorlar, çırpınmalar görülürken, daha şiddetli gelişen zehirlenme olaylarında se şok, solunum ve kalp yetmezliğinden ölüm şekillenir.

Kadmiyumla ağız yoluyla akut zehirlenme durumunda; tükürük salgısı artışı, mide bulantısı, kusma, şiddetli karın sancısı ve sürgün görülürken, ilk 24 saatte şok ve su kaybına bağlı olarak ölüm oluşabilir. Bir-iki haftalık zehirlenme durumlarında ise özellikle böbrek, akciğer ve dolaşım bozuklukları ile karaciğer hasarı dikkati çeker. Kronik zehirlenme durumunda karaciğer hasarının yanında, idrarda protein ve glikoz artışı ile böbrek hasarı da şekillenir.

Akut tipte zehirlenme durumunda klinik belirtiler genellikle ortaya çıkmadan hayvan ölmüş halde bulunur. Karın sancısı ve sürekli böğürme, tükürük ve gözyaşı salgılarında artış görülen ilk belirtilerdir. Hayvanın dışkısı koyu renkte ve pis kokuludur. Ağrılı ve sık işeme görülür. Spazm ve tetani, ilk klinik belirtilerle birlikte başlar ve şiddeti ile sıklığı artarak ölüme kadar devam eder. Subakut zehirlenme olguları iştahsızlık, durgunluk, körlük ve davranış bozukluklarıyla başlar ve bu belirtileri dönme hareketleri, tremorlar, aşırı duyarlılık, tükürük salgısı artışı, diş gıcırdatması, karın sancısı, rumen tembelliği, başlangıçta peklik ve devamında da şiddetli sürgün takip eder. Hayvanlarda kronik kurşun zehirlenmesi ise sinir ve sindirim sistemi ile kan yapıcı organlar ve kas dokuya ilişkin belirtilerle kendini gösterir. Bu durumda da anemi, zayıflama, iştahsızlık, verim azalması, kusma, peklik, sancı, dişlerde kurşun pervazı, eklem ve kaslarda ağrı, şişlik, topallık, kısmi veya tam felç, yutak ve tek taraflı gırtlak felci, baş ve boyunda ritmik tikler, kas ve kulaklarda seyirmeler, klonik ve tonik çırpınmalar, körlük ve çeşitli psişik uyarılar dikkati çeker.

Selenyum vücuda genellikle ağız ve deri yoluyla alınır. Ağızdan alındıktan sonra sindirim kanalından kolay emilir ve tüm vücuda dağılır. Selenyum karaciğer, böbrek ve dalakta yüksek, beyin ve kaslarda düşük yoğunluklarda bulunur. Uzun süreyle düşük miktarlarda alınması halinde, kıl ve tırnaklarda da yüksek düzeylerde birikme eğilimindedir. Ayrıca selenyum plesantayı da geçer ve yavruda şekil bozukluklarına yol açar. Yine buna benzer şekilde kanatlılarda da yumurtaya geçer ve böylece embriyonun gelişmesi ve yumurtadan yavru çıkma oranını düşürür. Selenyum son derece zehirli bir maddedir; zehirliliği maruz kalma yoluna ve bileşiğin çözünme durumuna göre önemli ölçüde değişir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde az çözünen veya çözünmeyen bileşikler daha az zehirlidir. Hayvanlarda selenyum ile akut, subakut (kör sendeleme) ve kronik (alkali hastalığı) tipte zehirlenmeler görülür.

Nitratın irkiltici olması sebebiyle, belirti olarak başlangıçta karın sancısı, kusma ve sürgün şekillenir. İlerleyen durumlarda solunum güçlüğü, siyanoz, nabzın hızlanması ve zayıflaması gibi solunum ve dolaşım sistemi yetmezliği belirtileri ile hareketlerde düzensizlik, çırpınmalar, koma ve en sonunda da ölüm görülür. Sığırlarda kronik nitrat zehirlenmesi durumunda ise anoreksi, durgunluk, ağırlık kaybı veya yeteri ölçüde ağırlık kazanamama, süt veriminde azalma, ileri derecede güçsüzlük, yavru atma veya yaşam gücü zayıf yavru doğurma gibi belirtiler dikkati çeker. 

Görülen belirtiler otonomik, motor, davranış ve sinirsel belirtiler olarak sıralanabilir. Otonomik belirtilerin başlıcaları tükürük salgısı ve burun akıntısında artış, önce fazla işeme ve daha sonra idrar miktarında azalma, önce sürgün ve daha sonra peklik, sancı ve kusmadır. Sinirsel belirtilerin başlıcaları sinirlilik, kısmi veya tam körlük ya da sağırlık, kas tremorları ve seyirmeleri, tonik-klonik çırpınmalar, opistotonus, nistagmus, diş gıcırdatması ve sertliktir. Motor belirtilerin başlıcaları dairesel hareketler yapma, geriye doğru yürüme, sıçrama, çit gibi yerlere tırmanma, ataksi, dengesizlik ve yatmadır. Davranış bozukluğu olarak, önce susama sonra suyu reddetme, yiyememe ve içememe, su ve yemi tanıyamama, önce aşırı duyarlılık sonra letarji ve çevreye ilginin azalması gibi belirtiler dikkati çeker.

Koniin, Maydanozgiller ailesinden Baldıran bitkisinin tüm kısımlarında bulunan sıvı bir alkaloittir. Koniin son derece zehirli bir maddedir ve koniinle zehirlenme belirtileri tüm hayvan türlerinde birbirine benzerlik gösterir. Kas güçsüzlüğü, sendeleyerek yürüme, pupillerde genişleme, nabızda önce yavaşlama sonra hızlanma ve ipliksi nabız şeklini alma, solunumda yavaşlama ve düzensizlikler görülür. Hayvanın şuuru genellikle yerindedir. İlerleyen durumlarda solunum kaslarının felci sonucu ölüm oluşur. Koniin vücuttan atılırken solunum havası ve idrara fare idrarı kokusu verir.

Morfin ve diğer afyon alkaloitleri; Haşhaş bitkisinin olgunlaşmamış kapsüllerinin çizilip, buradan sızan sıvının katılaştırılmasıyla elde edilen afyonda bulunurlar. Opioidlerle zehirlenme durumlarında; köpeklerde kusma, klonik kas spazmları; kedilerde çılgınlığa varabilecek derecede merkezi sinir sistemi uyarısı; atlarda şiddetli uyarı hali ve huzursuzluk; sığırlarda merkezi sinir sistemi uyarısı ile kabızlık görülür. Bu belirtilerle birlikte kedi, koyun ve atlarda pupillerde genişleme; insan, sıçan ve köpeklerde ise toplu iğne başı gibi olacak şekilde pupillerde daralma dikkati çeker. İlerleyen durumlarda ise gerçekleşebilecek olan ölüm olayları; öncelikle solunum merkezi olmak üzere, dolaşım merkezinin felcinden kaynaklanır.

Kolşisin; son derece zehirli, Zambakgiller ailesinden Acı çiğdem bitkisinin, özellikle tohumları olmak üzere, tüm kısımlarında bulunan bir alkaloitdir. Kolşisin ile zehirlenmelerde, sığırlarda şiddetli karın sancısı ve yeşil-siyah renkte sulu sürgün görülür. Hayvanlarda mide-bağırsak yangısı, göğüs ve deride yanma, şiddetli damar hasarı ve dolayısıyla şok gelişir. Ayrıca belirgin bir kas güçsüzlüğü de görülür. Zehirlenme olgularının ilk dönemlerinde gelişen ölümün nedeni solunum felci veya kalp-damar şoku iken; ilerleyen dönemlerde gelişen ölümün nedeni kanama ve kemik iliği baskısı sonucu oluşan enfeksiyon hastalıklardır.

Kargabüken bitkisinin tohumlarında bulunan ve sıçan zehiri olarak sıklıkla kullanılan indol alkaloittir. Strikninden etkilenenlerde görülen ilk zehirlenme belirtileri huzursuzluk, sinirlilik, kas titremeleri ve boyun tutukluğudur. İskelet kaslarının tamamında zıt yönde kasılmalar oluşur, bacaklar gerilmiş ve boyun yukarı doğru uzamış haldedir. Zehirlenmenin başlangıcında hayvanın şuuru yerindedir. Zehirlenme ilerledikçe, tonik kasılmalar şiddetlendiğinden, solunum kasları görev yapamaz hale gelir. Solunumun güçleşmesi ile oluşan apne, öncelikle beyinde oksijenin azalmasına ve şuurun kaybolmasına sebep olur. Beyinde oksijen azalması, motor etkinliğini önemli derecede zayıflatır ve sonuçta iskelet kasları gevşer. Strikninle zehirlenmelerde ölüm sebebi, solunum kaslarının felci sonucu oluşan asfeksinin yol açtığı beyinde oksijen azalmasıdır.

Nikotin, Patlıcangiller ailesinden tütün bitkisinin yapraklarında bulunan bir alkaloittir. Nikotin merkezi sinir sistemi için son derece zehirli bir maddedir; önce geçici olarak merkezi sinir sistemini uyarır, daha sonra ciddi biçimde baskı altına alır. Nikotin merkezi ve çevresel etkileriyle bulantı ve kusmaya da sebep olur. İlerleyen olgularda gerek medulladaki solunum merkezinin, gerekse de diyafragma ve göğüs duvarındaki çizgili kasların felci sonucu solunum yetmezliğinden ölüm şekillenir.

Atropin ve skopolamin (hiyosin), Patlıcangiller ailesinden birçok bitkide bulunurlar. Bunlardan en önemlileri Güzelavratotu, Banotu, Tatula ve Adamotu bitkileridir. Atropinle zehirlenmenin belirtileri; ağızda kuruma, susama, pupillerde genişleme, nabız ve solunum sayısında artma, kabızlık, huzursuzluk, sinirlilik, heyecan ve kas titremeleridir. Belladon alkaloitleri, gözde irisin büzgeç ve lensin siliyer kasını kontrol eden kolinerjik liflerde uyarı geçişini engellediklerinden, pupillerde genişleme ve uyumda bozulmaya yol açarlar. Pupillerin fazla genişlemesi ışığa bakamamaya yol açarken, siliyer kasın gevşemesi lensin kenarlarından çekilmesine ve böylece bombeliği ile kırıcılığının azalmasına sebep olur. Buna bağlı olarak da yakın görüş bozulur ve bulanık görme şekillenir. Bu durum uyum felci diye bilinir.

Yapılarında kalp glikoziti içeren bitkilerden en önemlileri; Yüksükotu bitkileri, Strofantus, Adasoğanı, Vadi zambağı, Zakkum ve Bohçaotları’dır. Doz aşımı veya zehirlenme hallerinde başlangıçta kusma, iştahsızlık, sürgün, karın ağrısı ve zayıflama dikkat çeker. Digital zehirlenmesinin en kötü sonuçları kalpte iletim ve atım düzensizlikleridir. Merkezi sinir sistemi ile ilgili olarak da uyuşukluk, karışıklık, ataksi, huzursuzluk, endişe, hayal görme, yorgunluk gibi belirtiler dikkati çeker. Zehirlenmenin son döneminde kalp vurumları hızlı ve düzensizdir ve son aşamada ise kalpte durma şekillenir.

Yapılarında siyanhidrik asit (HCN, hidrojensiyanür) bulunduran bitkilerden bazıları acıbadem, taflan, şeftali, kiraz, keten, sorghum türleridir. Etkilenen hayvanlarda başlıca tükürük salgısında artış, nabız ve solunumda hızlanma, solunum güçlüğü, kas titremeleri ve spazmı, şiddetli çabalama, gözyaşı akıntısı, işeme ve pisleme, kusma, şiddetli sancı ve çırpınmalar dikkati çeker. Hayvanın mukozası kanın aşırı derecede oksijenlenmesinden dolayı, parlak kırmızı-kiraz kırmızısı renktedir. Ağızdan ve burundan aynı renkte kan gelmesi veya kan boşalması ölümün yaklaştığını gösterir. Çok şiddetli zehirlenme olayları dışında bu maddelerle zehirlenmede genellikle 15-60 dakika içerisinde ölüm oluşur. Özellikle beyindeki hayati öneme sahip merkezlerin etkilenmesi sonucu, kalp-damar yetmezliği ve solunum yetmezliğine bağlı olarak ölüm oluşur.

Gossipol, bilhassa tohumları olmak üzere, pamuk bitkisinin tüm kısımlarında ve Ebegümecigiller ailesinden Thespia populnea ve Montezuma speciosissima bitkilerinde bulunan fenolik bir maddedir. Yüksek dozlarda birkaç gün ile birkaç hafta süreyle alındığında; duyarlı hayvanlarda halsizlik, mide-bağırsak yangısı, çırpınmalar gibi belirtiler dikkati çeker. İlerleyen olgularda özellikle kuzularda ani ölümler görülebilir. Az miktarlarda uzun bir süre alındığı durumlarda ise; etkilenen hayvanlarda yem tüketiminde azalma, gelişme geriliği, zayıflama, kıl renginde değişme, anemi, pıhtılaşma süresinde gecikme, güçsüzlük, bitkinlik, yumurta veriminde azalma veya durma, yumurtadan civciv çıkma oranında düşme gibi belirtilere neden olur. Düşük düzeyde gossipol ihtiva eden yemleri yiyen kanatlılardan elde edilen yumurtalarda, yumurta akı ve sarısının rengi değişir. Bu hayvanlarda yumurta sarısının rengi, zeytinyeşili rengine döner.

Bazı bitkilerde (karabuğday, çemenotu, korunga, zakkum, sarıkantaron, kürdanotu gibi) vücudu ışığa duyarlı kılan maddeler bulunur. Bu maddeler vücudun özellikle doğrudan güneş ışığına maruz kalan kesimlerindeki hücrelerde bulunan duyarlı reseptörleri etkileyerek kendilerine has etkileri başlatırlar. Bitki kaynaklı ışığa duyarlılık Tip I ışığa duyarlılık ve Tip II ışığa duyarlılık diye ikiye ayrılır. Tip I ışığa duyarlılığa doğrudan bitkiden gelen madde veya maddeler neden olurken; Tip II ışığa duyarlılığa karaciğer aracılığında atılan parçalanma ürünleri/metabolitleri neden olur. Bu sebeple, ilki “birincil ışığa duyarlılık”, ikincisi de “ikincil ışığa duyarlılık” (karaciğer kaynaklı ışığa duyarlılık) diye de bilinir. İkincil işığa duyarlılıkta karaciğer hasarı ve şiddetli sarılık da vardır. Fagoprin, hiperisin, lantaden, lechuguilla, ikterogenin gibi maddeler veya bunları içeren bitkiler Tip I ışığa duyarlılığa neden olurken; filloeritrin, bergaptan, ksantotoksin, psoralen gibi maddeler de Tip II ışığa duyarlılığa neden olurlar.

Östrojenik etkili maddeleri içeren bu bitkilerden başlıcaları; alfalfa, üçgül, bezelye, soya fasulyesi, anason, kahve, lahana ve rhubarb’dır. Bu bitkilerde ve bitki tohumlarındaki östrojenik maddelerin başlıca temsilcileri ise; genistein, biochanin A, daidzein, gratensin, enterolakton, enterodiol, koumestrol’dür. Bu maddelerden özellikle genistein ve koumestrol bitkilerde yaygın şekilde bulunurlar. Genistein ilk kez soya fasulyesinden elde edilmiş, ısıya dayanıklı bir maddedir. Koumestrol ise önce alfalfada, sonra da soya fasulyesi ve filizlerinde bulunmuştur. Bu madde de ısıya dayanıklıdır. Bitki östrojenleri zearalenon’a benzer şekilde klinik belirti ve bozukluklara (kısırlık, yumurtalık kistleri, sık veya çok seyrek kızgınlık, uterus yangısı, adrenal bezlerde küçülme gibi) sebep olurlar.