TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Bunlar arasında konumuzla ilgisi bakımından ilk akla gelen isim Jean-Jaquese Rousseau ve onun orijinali 1755’te yayımlanan İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı (1998) adlı eseridir. Bu öncü çalışmasında Rousseau iki tür eşitsizlikten söz eder; kendi terimleriyle ilki doğal/fiziki diğeri ise siyasal/ahlakidir.

Tawney bırakınız-yapsınlar kapitalizmini şu noktalardan eleştirir:
• Öncelikle bu sistem asalak bir rantiye sınıfını koruyup kollamaktadır.
• İkinci olarak, baş tacı edilen iktisadi özgürlük kavrayışı asla geniş halk yığınlarına uzanmamakta, kitlelerin aleyhine sonuçlar doğurarak bir avuç kapitalistin lehine işlemektedir.
• Son olarak da açgözlülük kültürünün yerleşmesi neticesinde inanç sistemi zayıflamaktadır.

Blau’nun (1977) geliştirdiği kavramsal çözümleme çerçevesi fikir verebilir: Buna göre toplumsal farklılaşma dikey ve yatay olmak üzere iki temel aksa sahiptir: yatay farklılaşma çoğulculuk göstergesi iken dikey farklılaşma eşitsizliğe göndermede bulunur.
Yatay farklılaşma, toplumun nominal parametreler itibariyle farklı gruplarda yer alıyor olmasını ifade eder, dikey farklılaşma ise derecelendirilmiş parametrelerle dağıtılan toplumsal statülere göndermede bulunur.

Marksçı sosyoloji için tabakalaşma sistemini toplumsal eşitsizlik temelinde kavramsallaştırmak başlı başına problemli bir girişimdir; zira kapitalist toplum, kendinden önceki toplumlardan çok daha belirgin bir biçimde sınıf esasına göre tabakalaşmıştır; temel sınıflar arasındaki ilişkinin özü ise sömürü ilişkisidir.

Liberal düşüncenin analiz birimi bireydir. Metodolojik olarak bu bireyin, tarihsel bir tipoloji ya da Weber’ci anlamda ideal-tip olmayıp hipotetik (kurgusal) bir soyutlama olduğu belirtilmelidir.

Gerilim, yurttaşlık kurumunun siyasal ve sosyal haklar boyutu ile medeni haklar boyutu arasındadır. Daha önce de belirtildiği gibi, medeni haklar ile düşünce, ifade, inanç, mülk edinme ve sözleşme yapabilme gibi temel haklar kastedilmektedir.

Hayek’e göre piyasa toplumu, dar anlamda iktisadi ilişkiler alanı olarak değil, 16. yüzyıldan bu yana gelişimini sürdüren bir uygarlık olarak görülmelidir. Bireysel özgürlük, bu uygarlığın temelidir. Bu uygarlıkta bireylerin yaşam serüveni, kendi öz değerleri ile gerçekleştirdikleri kendi tercihlerinin bir ürünüdür.

Lemel ve Noll’a (2002, s.4-7) göre, toplumsal plandaki köklü değişiklikler eşitsizlik konusundaki geleneksel bakış açısının da değişmesini beraberinde getirmiştir:

• İlki demografik yapıdaki muazzam değişikliktir. Bilindiği gibi gelişmiş Batı ülkelerinde ortalama insan ömrü uzarken doğum oranları azalmakta ve böylece nüfus hızla yaşlanmaktadır.

• İkinci olarak, genel yaşam düzeyinde kaydedilen kayda değer iyileşmeden de söz edilebilir. 1950’li yıllardan başlayarak, özellikle Keynesçi refah devleti yılları boyunca Batılı ülkelerde yaşam seviyesi mutlak anlamda iyileşmiş olması maddi zenginlikler konusundaki eşitsizliklerin göreli önemini gerileten sonuçlara yol açmıştır.

• Üçüncü olarak, son derece yaygın refah devleti uygulamalarının da vurgulanması gerekir. Refah devleti uygulamalarının en genel sonucu kişileri piyasa koşullarına bağımlılıktan kurtarmaktır.

• Dördüncü olarak, toplumsal eşitsizliklerin yeni bakış açılarıyla çalışılmasına etki eden
faktörün hizmet sektörünün sürekli genişliyor olmasıdır.

O hâlde özel mülkiyet rejiminin ortadan kaldırılmasını savunan sosyalizm akımına alternatif olarak reformizm akımı özel mülkiyetin sınırlandırılması görüşünü geliştirmiştir. 20. yüzyıl boyunca gelişen refah devleti uygulamaları, reformist ilkenin gerçekleşebilirliğini de bir nevi test etmiştir.

Rousseau ilki doğal/fiziki diğeri ise siyasal/ahlaki olmak üzere iki tür eşitsizlikten söz eder ve ilgisini insan-insan ilişkisinden kaynaklanan ve insan türüne ait olan eşitsizlik üzerinde yoğunlaştırır. Rousseau’nun ortaya koyduğu bu ayrımda toplumsal eşitsizliğin doğal olmadığı şeklinde kritik bir çıkarsama yatar ki dönemin toplum sözleşmecisi liberal düşünürleri arasında Rousseau’yu farklılaştıran da bu husustur.

Tawney Eşitlik adlı kitabında iktisadi eşitsizliklerden kaynaklanan sorunları ortadan kaldırmak suretiyle, Adil bir toplum nasıl kurulur? sorusunun yanıtlarını ortaya koymuştur. Asıl sorun, yaratılan zenginliğin toplumsal amaçlar için kullanılıp kullanılmayacağıdır. Bu ise kamu mülkiyeti ve planlama gibi araçlarla sağlanabilecektir.
Görüldüğü gibi Tawney, çağdaş sosyal demokrasinin en temel görüşünü dillendirmekte, kapitalist toplumsal ilişkilerin toplumcu araçlarla pekâlâ düzenlenebileceğini ileri sürmektedir. Bu görüşün yaslandığı kuramsal ön-kabul, bireysel/şahsi yarar ile kamu yararı arasında öncelik-sonralık ilişkisi kurulamayacağı gibi, aralarında negatif ya da pozitif karakterde herhangi bir korelasyonun da mevcut olmadığı yönündedir. Oysa liberal düşünceye göre öncelikli olan bireysel yarardır ve ancak bireysel
yarar maksimizasyonu sağlandığında kamusal yarar da otomatik olarak gerçekleşmiş olacaktır; zira kamu yararı bireysel faydaların toplamından ibarettir. Böyle bakıldığı için Tawney’in söz ettiği toplumsal uyum, kamu refahı ve ortaklaşa sorumluluk gibi refah devletinin asli bileşenleri, neoliberaller tarafından “bireysel özgürlüklere” aykırı bulunarak şiddetle eleştirilmiştir.

Liberal düşüncenin analiz birimi kurgusal bireydir; tarih ve toplum bağlamından yalıtık, kendi çıkarını en çoklaştırma yönünde rasyonel davranan doğasıyla bu birey, varlığı itibariyle özgürdür. Özgürlük, insanın birey doğasının bir karakteristiğidir. Eşitlik ilkesi ise birey doğasının bir karakteristiği değil toplum olmanın bir gereği olarak vardır. Bu yaklaşımın hukuk dilindeki karşılığında bireysel özgürlükler temel hakları, eşitlik ise tamamlayıcı mahiyetteki sosyal hakları oluşturur.

Liberal dünya görüşü için eşitlik ilkesi, iktisadi ve toplumsal düzlemin değil, fakat siyasal ve hukuksal düzlemin konusudur; buradaki ilke de yasalar önünde eşitlik
ilkesidir. Bu ilkenin toplumsal yaşam içindeki gerçekleşme biçimi ise fırsat eşitliği şeklinde olacaktır. Bir toplumun tüm fertlerinin yasalar önünde eşit olması, yasalarla düzenlenmiş toplumsal ilişkiler seti içindeki fırsatlara erişimi de eşit kılacaktır.

Fırsat eşitliği kavrayışının nasıl yorumlanması gerektiği konusunda liberal dünya görüşü içinde iki farklı tutumdan söz edilebilir. Bunlardan ilkine, yani liberalizmden sosyal demokrasiye meyleden çizgiye göre, fırsat eşitliğini şartlarda eşitlikle birlikte ele alınmalıdır. Diğeri günümüzün ana-akım görüşü konumundaki neoliberalizme uzanır ki bireysel özgürlüklerin ve fırsatlarda eşitliğin ideal yeri piyasadır.

T.H. Marshall’a göre modern yurttaşlık kurumu; medeni, siyasi ve sosyal hakların gerilimli bileşkesine yaslanır; gerilim, yurttaşlık kurumunun siyasal ve sosyal haklar boyutu ile medeni haklar boyutu arasındadır.

Refah rejimi, toplumsal eşitsizliklerle kapitalizm koşullarında mücadele etmeyi hedeflemiş bir kamu politikası ve örgütlenmesidir. Refah rejiminin temel ilkesi piyasadan bağımsızlaşmadır. Buna göre yurttaşlar işgücü piyasasındaki konumlarından bağımsız olarak belli bir yaşam standardına sahip olmak durumundadır. Piyasadan bağımsızlaşma derecesi, sosyal refah uygulamalarının da derecesini verir.

Nozick’e göre nüfusun küçük bir bölümünün ülke varlıklarının büyük bir bölümüne
sahip olması, kendi başına adalet kavrayışı bakımından hiçbir şey söylemez. Toplumsal bakımdan böylesine eşitsiz bir durumun adaletsiz olduğu yargısına ulaşılamaz; zira sosyal adalet, kaynakların dağılımı ya da pastanın paylaşımı ile değil, sahip olunan servetin meşru bir hak olup olmamasıyla ilgilidir. Buna göre sadece haksız ve gayrimeşru yollarla edinilmiş servet söz konusu olduğunda sosyal adalet duygusunu sarsacak bir toplumsal eşitsizlikten söz edilebilir. “Ne kadar elde ettin?” değil, “Nasıl
elde ettin?” sorusu sosyal adaletle ilgilidir; dolayısıyla ne kadar büyük olursa olsun toplumsal eşitsizliklerin varlığının sosyal adalet düşüncesi ile bir ilgisi bulunmamaktadır.

Sosyalizm akımına göre toplumsal eşitsizliği üreten ve yeniden üreten temel neden, sömürü ve güç ilişkilerini içinde barındıran toplumsal sınıfların varlığıdır. Dolayısıyla, toplumsal eşitsizliği ortadan kaldırmak, toplumsal sınıflara temel teşkil eden özel mülkiyet rejiminin ortadan kaldırılmasıyla sağlanacaktır.

1926 tarihli Açgözlüler Toplumu ile 1931’de yayımlanan Eşitlik, Tawney’nin Hristiyan Sosyalizmi akımından beslenen siyaset felsefesini ortaya koyduğu iki önemli yapıtıdır. Açgözlüler Toplumu adlı eseri, kapitalizm eleştirisidir; İngiliz İşçi Partisinin Marksçı olmayan kanatlarına rahat bir nefes aldıran bu çalışmada, bırakınız-yapsınlar, bırakınız geçsinler deyimi ile ifade edilen ve “sözde dinsel” referanslara sahip bulunan kapitalizmin serbest piyasacı ilkelerini “açgözlülük etiği” olarak damgalar.