TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Soruda, vatandaşlık kavramı tanımlanmaktadır.

Antik Yunan’daki siyasal kamusal alanın bir site anlayışı içinde ortaya çıkmasıyla birlikte va­tandaşlık olgusunun da ilk nüvelerinin ortaya çık­tığı kabul edilir.

Mo­dern vatandaşlığın ortaya çıkışındaki esas itici güç Fransız Devriminin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Zira Fransız Devrimi’nde sivil toplumun daha geniş kesimleri siyasal ve medeni haklardan yararlanmaya başlamıştır. Bu süreçte, “ulusal egemenlik” ilkesi, her türlü meşru siyasal iktidarın ulustan kaynaklandığını ifade ederken, yalnızca ulusal topluluğun üyeleri siyasal yurttaşlığı elde edebilmiştir.

Schnapper’a (1998) göre, yurttaşlığın gelişimini ulusun gelişiminden ayırmamız mümkün değildir. Ona göre yurttaşlar cemaati, her zaman ulusal bir cemaat olarak düşünülmektedir.

Soruda, Marksizm’in yurttaşlık eleştirisiyle ilgili öncül bir bilgi verilmektedir.

Soruda, ataerkillik hakkında bilgi verilmektedir.

Soruda, 1951 tarihli Mültecilerin Hukuku Durumuna İlişkin Cenevre Sözleşmesi’nin mülteci tanımı hakkında bilgi verilmektedir.

Sorudaki öncüllerde yer alan tüm bilgilerde AB vatandaşlığına katkı sağlayan belgelerdir.

Sorudaki öncülde, “radikal demokratik vatandaşlık” tanımlanmaktadır.

Yarı vatandaşlık ve çifte vatandaşlık kavramları vatandaşlık hakları ve statüsüyle ilgilidir. Avrupa Birliği vatandaşlığı, radikal demokratik yurttaşlık ve farklılaştırılmış yurttaşlık ise küreselleşme sürecinde oluşan yeni vatandaşlık biçimleri olarak ortaya çıkmıştır.

Vatandaşlık, toplum hâlindeki yaşamın evrensel bir niteliği değil, ama siyasal iş bölümünde, alt sınıfların (toplumsal tabakalaşmanın oluşum ilkeleri ve bu sınıfların kimliklenme kipleri ne olursa olsun) siyasal faaliyete katılımıyla doğmuş, özgül bir biçimdir. Yönetenler ve tebaa arasındaki ayrım mutlak ve sürekli olduğu zaman, yurttaşlık yoktur. Yurttaşlık, bu anlamda, bir denge ya da daha iyisi, yükümlülüklerin ve hakların karşılıklı etkileşimi üzerinde durur. Aslına bakılırsa tüm siyaset tarihi yurttaşların yönetimi arzusu üzerinden şekillenmiştir. Tüm siyaset ve vatandaşlık tarihi, ekonomik güç sahipleri ve politik nüfuz sahibi egemenlerin (kral, lord, sultan, başkan vs.) vatandaşlar (teba, köle, işçi vb. her türlü formda) üzerindeki egemenliklerinin ve sömürülerinin vatandaşlar tarafından sınırlandırılması mücadelesinin bir tarihi olarak okunabilir.

Vatandaş topluluğunun sınırlarının resmi olarak belirlenmesi, ortak hak ve yükümlülükler doğuran vatandaş eşitliğinin getirilmesi, siyasal hakların kurumsallaştırılması; vatandaşlarla yabancılar arasındaki ayrımın yasal olarak rasyonelleştirilmesi ve ideolojik ağırlık kazandırılması; ulusal egemenlik öğretisi ile vatandaşlık ve ulusallık arasında bağlantının ortaya atılması; vatandaş ve devlet arasında eski rejime özgü aracılı ve dolaylı ilişkilerin yerine aracısız, doğrudan ilişkilerin geçirilmesi, Fransız Devrimi ile bütün bu gelişmelerin hepsini birden ilk kez ulusal bir düzeye çıkarmıştır.

Yurttaşlık, siyasal modernliğin belirleyici özelliği olan demokratik pratiğin merkezinde yer alır. İnsanların farklılıklarının ve eşitsizliklerinin ötesinde, onursallık açısından eşit oldukları ve hukuksal/siyasal anlamda eşit muamele görmeleri gerektiği düşüncesine dayanır. Demokratik ulus fikri, insanlar arasındaki biyolojik (en azından algılandıkları biçimde), tarihsel, ekonomik, toplumsal, dinsel ya da kültürel türden aidiyetleri yurttaşlık yoluyla aşma iddiasıyla belirginleşmektedir. Modern ulus devlet, yurttaşı tikel kimliği ve niteliği olmayan soyut bir birey şeklinde tanımlar. İşte özellikle bu nedenle, siyasal erk ile dinsel olanın ayrılığı ilkesi modern devletin temel bir özelliğidir. Dinsel aidiyetlerin çeşitliliğini aşmayı, inanç ve ibadetlerin özel alana çekilmesinin benimsenmesini, kamu alanını, bağlı oldukları dinsel cemaat hangisi olursa olsun tüm yurttaşların ortak ve dinsel açıdan tarafsızlaşmış mekânı hâline getirmeyi olanaklı kılar. Demokratik ulus, vatandaşlık üzerinden, dinsel ya da etnik aidiyeti ne olursa olsun, kişilerin eşit yurttaşlık ilkesine dayanır. Siyasal ile dinsel olanın ayrılması ilkesi, modern toplumlarda, toplumsal bağın artı dine, hanedana ya da imparatorluğa dair olmadığını, bunun yerine, siyasal yani ulusal olduğu tezine yaslanır. Modern ulus devlet içinde kamusal alan, yurttaşlar açısından, üyelerinin eşit olduğu varsayılan siyasal birliğin ve ortak siyasal geleceğin alanı olarak düşünülmüştür.

Marksizmin yurttaşlık eleştirisi, modern liberal yurttaşlığın herkesi eşit sayan soyut ve resmi eşitlik idealinin bir çerçevesi olan evrensellik iddiasının gerçek yaşanan ilişkilerdeki eşitsizliği hem gizlediği hem de yurttaşlığı bu eşitsizliklerin üzerine inşa ettiğini iddia eder. Buna göre, yurttaşlığın soyut eşitlik prensibi, sosyal ve ekonomik eşitsizlikleri görünmez kılmakta ve ekonomik eşitsizliklere yönelik eleştiriyi etkisizleştirmektedir. Yurttaşlık, sosyal ve ekonomik eşitsizlikleri maskeleyen bir soyut evrenselcilik masalıdır. Bu bağlamdaki eleştirileri Marx’a atıfla ifade eden Pierson’a (2000) göre, Fransız devrimi, modern toplumun müjdecisi olarak yeni bir siyasi eşitlik alanı- eşit yurttaşlık alanı- oluşturdu. Fakat bunu sadece sivil toplumdaki yeni ve daha derin bir eşitsizlik zeminine ekonomik ihtiyaçların alanına ve piyasa ekonomisine dayanarak yaptı. Ona göre Marx, sivil toplumu bölen daha ciddi eşitsizliklerin sürekli olarak devletin anayasal yapılarında var olan resmi eşitliklerin zeminini aşındırdığını tekrar tekrar vurguladı. Marx’ın savına göre, modern dünyada birey ikili bir hayata yönelir. Siyasi alanda, bir dizi ortak yurttaşlık hakkıyla donatılmış özgür ve özerk modern bir birey ortaya çıkar. Fakat bu ortak ve eşit statü, temeldeki ciddi eşitsizlik gerçekliği ve piyasa ekonomisinde herkesin herkese karşı savaşındaki zor ile sürekli olarak yalanlanır. Bu eleştiri bağlamda, modern hak temelli modern yurttaşlık düşüncesinin içinde barındırdığı “pasif” yurttaşlık durumu içinde göz ardı edilemeyecek bir gerçek var ki o da yoksulluğun günden güne hızla arttığı ve bunun yurttaşlık hakları üzerine ciddi tahribatlar yarattığıdır. Modern yurttaşlık kurumunun kimi eleştiricileri de insanların yurttaşlık kurumunun gerektirdiği sivil, siyasal, sosyal ekonomik ve kültürel haklardan paylarını yeterince alamadıkları ölçüde, ekonomik güçlerini yitirmekte ve geleneksel sınıfsal sistemin dışına itilmekte olduğunu ileri sürerler. Marksist bakış açısına göre, sonuçta insanlar, üretim ilişkileri çerçevesindeki konumları ve üretim araçlarıyla olan ilişkileri ne olursa olsun (ki burası ayrı bir alandır) siyaset alanına “eşit yurttaşlar” olarak katılmaktadırlar. Bunun anlamı, mülkiyetin ve mülkiyet dağılımının siyasal bağlamdan uzaklaştırılması ya da depolitize edilmesidir, yurttaş toplumu ile toplumsal yaşam gerçekleri arasındaki çelişki, yurttaş kimliğinin, sosyo- ekonomik statüden ayrılmasıyla vücut bulmuştur. Modern demokrasilerde siyasal ve ekonomik alan birbirinden kalın çizgilerle ayrılmıştır. Bu da biçimsel siyasal eşitlik ile sınıf eşitsizliğini yan yana var olmasına izin verilmesi anlamına gelmektedir.

Vatandaşlık, uygulamada, bazı insanları belli ölçütlerle içine alan, bazılarını da yine aynı ölçütlerle dışarıda bırakan, sınırları belli bir toplum oluşturur. Bu toplumun istikrarlı ve sürekli olması amaçlanmakta, vatandaşlardan da iyi günde kötü günde, kısaca yaşam boyu sürdürecekleri bir bağlılık beklenmektedir. Bu açıdan, tarihsel gelişimi incelendiğinde, yurttaşlık kimlerin siyasal topluluğa dâhil olduğunu tanımlarken aynı zamanda dışlayıcı bir kurum olarak gelişmiştir. Yurttaşlığın sağladığı eşitlik ve özgürlükten yararlanabileceklerin tanımlanması, aynı zamanda kimlerin bu imtiyazlardan mahrum bırakıldığını belirlemektedir. Yurttaşlığın biçimsel eşitlik anlayışı, günlük hayatta farklı kimliklerin dışlanması biçiminde işlemiştir. Azınlıkların, göçmenlerin, yoksulların ve kadınların siyasal, sosyal ve medeni haklardan yararlanmalarında ve siyasete katılımlarında vaat edilen eşitlik gerçekleşmemiştir.

Tekil yurttaşların eşit statüye, hak ve görevlere sahip oldukları varsayımından hareket eden, soyut bir haklar anlayışına ve evrenselliğe dayanan liberal yurttaşlık geleneği, özellikle sınıf, toplumsal cinsiyet ve farklı aidiyetler temelinde biçimlenen iktidar gerçeğini ihmal etmektedir. Liberal anlayış, kadınların statüsünü toplumun dışında bırakan cinsiyet körü bir vatandaşlık önermektedir. Bir yönüyle kadının ve erkeğin aynılığı üzerine kurulan bu cinsiyet körü bakış, kadınların dezavantajlı koşullarını tümüyle görmezden gelmektedir. Ayrıca, kamusal alan özel alan ayrımını esas alan liberal aydınlanmacı bakış açısı; kamusal alanı adaletin, rasyonalitenin, eşitliğin, biçimsel ilişkilerin alanı, özel alanı ise diğergamlığın, vericiliğin, duyguların, kabullenilmiş bir eşitsizliğin, gayrı biçimsel ilişkilerin alanı olarak kabul etmiştir. Bu düşünüşün doğrudan sonucu, kamusal alanın erkeklerin, özel alanın ise kadınların alanı olduğu bir fikrin güçlenmesi olmuştur.

Yuval-Davis (2016) vatandaşlığın ulus-devlet ile gelişen liberal biçiminin ve tüm siyaset kurumlarının özellikle cinsiyet körü olduğuna ve bu açıdan bütün vatandaşları benzer gördüğüne işaret etmektedir. Dahası, liberal vatandaşlık anlayışı sınıf, etnisite, cinsiyet farklılıklarını ve eşitsizlikleri dikkate almamaktadır. Nira Yuval Davis (2016) Cinsiyet ve Millet kitabında; vatandaşlık hakları açısından zayıf olan kadınların, ulus-devletlerin vatandaşlık anlatılarında/mitolojilerinde biyolojik, kültürel ve sembolik yeniden üretim konularında bile yer almadıklarına dikkat çekmektedir. Vatandaşlık ve milli kültürün inşasında ulus-devletler, cinsiyetçi bir yol izleyerek, biyolojik, kültürel ve sembolik yeniden üretimi çoğunlukla erkekler üzerinden kurgulamaktadır. Serpil Sancar’ın (2012) ifadesiyle, ulus-devlet anlatılarında erkekler devlet, kadınlar yuva kurmaktadırlar. Vatandaşlık her zaman erkekler için kadınlardan biraz daha farklı bir anlama gelmiştir çünkü vatandaş kavramı kadını ve çocukları temsil eden erkek aile babasına dayanmaktadır.

Küresel açıdan bakıldığında vatandaşlık, zengin devletleri yoksul göçmenlerden koruyan güçlü bir toplumsal kapanma aracıdır. Vatandaşlık aynı zamanda devleti içi kapanmanın da bir aracıdır. Her devlet vatandaşlarla yabancılar arasına kavramsal, yasal ve ideolojik bir ayrım koyar. Her devlet belli hak ve ayrıcalıkları, belli yükümlülüklerle birlikte, vatandaş olanlara özgüleyerek, ülkede oturan yabancılarla vatandaşlar arasında ayrım yapar. Her devlet, genellikle ulus olarak tasavvur edilen belirli bir sınırlandırılmış vatandaş topluluğunun devleti olma iddiasındadır. Bu bakımdan meşruluğu, belirli bir sınırlandırılmış vatandaş topluluğunun çıkarlarına hizmet etmesine ya da edermiş gibi görünmesine bağlı olan modern ulus-devlet içkin olarak ulusçudur.

Küreselleşme ulus-devletin vatandaşlığı ulusla eşitleyen kimliksel bir kapanma eğilimini ve haklar açısından da coğrafi/hukuki sınırlarını aşındırmış görünüyor. Son yıllarda kimlik kaynaklarını çoğullaştıran ve bu anlamda ulusal sınırları zayıflatan ve geçirgenleştiren küreselleşme süreci ve ulus-ötesi küresel göçler, dijital küreselleşme eğilimleri, bugüne kadar bütünlüklü oldukları öne sürülen ulusal topluluklar içinde farklı kültürel kimlikler ve vatandaşlık anlayışları ortaya çıkarmıştır. Küreselleşme sürecinde vatandaşlık haklarının çeşitlendiği ve genişleme eğilimine girdiği ve kapsamına başka unsurları da (göçmenler, LGBTİ bireyler, ekosistem, hayvanlar, tüm canlılar vb.) dâhil edecek şekilde yeniden düzenlendiğine tanık oluyoruz.

Avrupa Birliği Vatandaşlığı, esasında Avrupa’ın uzun erimli ekonomik ve siyasal bütünleşme eğilimlerinin sonucunda ortaya çıkmış bölgesel bir vatandaşlık pratiğidir. AB vatandaşlığı, ilk kez bir ülkenin coğrafi sınırları olmaksızın ve ulus-devlet egemenlik alanı dışında hukuksal bir gövde olarak açığa çıkan bir vatandaşlık kategorisidir. Bu yönüyle, özellikle üçüncü dünya halklarına yönelik olarak taşıdığı tüm dışlayıcı ve eşit olmayan kural ve pratiklerine rağmen, belki de küresel bir dünya vatandaşlığı fikrinin ilk nüvelerini içermektedir. 

1992 Maastricht Antlaşmasında ilk kez gündeme gelen, Avrupa vatandaşlığı sadece AB üyesi devletlerin vatandaşlarına açık “ek” bir vatandaşlık olarak düzenlenmiştir. Diğer bir deyişle, AB vatandaşlığı dolaylı bir biçimde ve otomatik olarak ulusal vatandaşlık statüsüyle elde edilmektedir. AB vatandaşlığı, sadece AB vatandaşları için geçerli olmak üzere bazı alanlarda ulus-devlet-vatandaş arasındaki zorunlu bağı ve hukukunu aşan bazı haklar sağlamıştır: Dolaşım özgürlüğü, üçüncü ülkelerde diplomatik korunma, belediye seçimlerinde ve AB parlamento seçimlerinde oy verme ve aday olma hakkı, AB parlamentosuna dilekçe verme hakkı, idari sorunlarla başetmesi beklenen bir arabulucuya (ombudsman) başvuru hakkı. Bunlar AB vatandaşlığı için uygun görülmüş, herhangi bir doğrudan yükümlülük dayatmayan aktif ve pasif haklardır. AB vatandaşlarının adli sorunları sadece ulusal bir düzlemde değil, aynı zamanda Avrupa Adalet Mahkemesi yoluyla da halledilebilecektir. Amsterdam antlaşmasıyla sınırları iyice belirginleşen AB vatandaşlığı, Habermasçı anayasal vatandaşlık anlamında sivil değerlere, vatandaşlığa dayalı yeni bir erdem biçiminin yolunu açtığı düşünülebilir. Tüm AB ülkelerinin, genel çıkar anlayışlarının eşlik ettiği bir pazar ekonomisini paylaşması AB vatandaşlığını siyasal birlikte ve sivil toplum arasında bir yere koymaktadır. Cinsiyet, ırk, etnik köken, din ya da diğer inançlar, fiziksel engel, yaş ya da cinsel yönelimlere karşı ortaya çıkan tüm ayrımcılıkları engellemeyi hedefleyen koruyucu önlemler, AB üyeleri tarafından paylaşılan ortak değerlerdir. Amsterdam Antlaşması, vatandaşlarla yakın ilişkiler kurma hedefiyle AB’nin çevre, sağlık ve tüketici haklarını korumak konusunda adım attığı kadar işgücü esnekliği ve işsizlikle başa çıkmak için gösterdiği çabaları da vurgulamaktadır. AB vatandaşlığı, vatandaşlığın ulus devlet tecrübesi açısından birçok yönüyle temelden değişiklikler getirmiştir: AB vatandaşlığı, vatandaşlık hakları ve milliyet arasındaki zorunlu bağlantının koparılması vatandaşlığın coğrafi sınırlılık ve hukuksal statü açısından ulus-devletin ötesine taşımıştır Bu sayede bu vatandaşlık biçimi, yerleşime, yerel katılıma ve Avrupalıların etnik kökenlerine bakılmaksızın bir arada yaşamalarını sağlayacak asgari ortak değerlerin inşasına katkıda bulunmaktadır. Bu yönüyle Avrupa Birliği vatandaşlığı; ulusa mutlak bir şekilde raptiyelenmiş olan vatandaşlık anlayışının genişletilmesi ve bu bağın gevşetilmesine ilişkin ilk somut girişim olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.