TÜRK DIŞ POLİTİKASI I - Deneme Sınavı - 2

Ankara Paktı'da denilen anlaşma Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında imzalanmıştır.

Roosevelt ile Churchill arasında imzalanan anlaşma Fas'ın Casablanca kentinde yapılmıştır.

I. Dünya Savaşı’nın ardından değişen güç dengeleri 1930’lara gelindiğinde artık varlığını sürdüremeyecek duruma gelmişti. Savaş sonrası yapılan barış görüşmeleri mağlup devletler aleyhine ağır koşullar içeren antlaşmalarla noktalandı. I. Dünya Savaş’ının galipleri (İngiltere, Fransa, İtalya ve diğerleri) ile mağlup Almanya arasın- da Paris yakınlarındaki Versailles’da (Versay) 28 Haziran 1919’da yapılan Antlaşma, Almanya açısından, toprak ve sömürge kaybı da dahil olmak üzere, askerî ve ekonomik konularda oldukça ağır şartlar içermekteydi.

Nitekim Almanya, daha 1923’te, savaş tazminatı ödeyemeyecek duruma gelmiş ve bunu açıkça ilan etmişti.

Fransa, Almanya’nın en önemli sanayi bölgesi olan Ruhr’u işgal ederek savaş tazminatından doğan alacaklarını bu yöntemle tahsili yoluna gidince, önemli bir kriz ortaya çıktı. Bunun üzerine Müttefikler duruma el koydu ve kriz, 1924’te Dawes Planı ve 1925 yılında Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya ve Belçika arasında imzalanan Locarno Antlaşması ile kısmen aşıldı.

Amerika’da başlayan ve Avrupa’yı da içine alan 1929 Ekonomik Bunalımı, 1930’lu yıllar boyunca etkisini sürdürmüştür. Ekonomik kriz, ülkelerin ulusal ekonomilerini korumak amacıyla gümrük uygulamalarını yükseltilmesine, bu da rekabet ve gerginliklerin artmasına neden oldu.

İtalya’da zaten iktidarda olan Nasyonal Faşist Parti ve lideri Benito Mussolini 1930’larda diktatörlüğünü iyice pekiştirmiş ve saldırgan bir politika izlemeye başlamıştır.

25 Mayıs 1928’de Afganistan’la imzalanan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması. Antlaşma ile iki ülke birbirleri aleyhine bir pakta dahil olmamayı da taahhüt etmişlerdir.

1934 yılında Türkiye ile Yunanistan’ın önderliğinde bir savunma iş birliği anlaşması olan Balkan Antantı kurulmuştur.

9 Temmuz 1937’de Türkiye, İran, Irak, Afganistan arasında Sadabad Paktı’nın imzalanması bununla ilgilidir. Beş yıl için imzalanan bu dörtlü antlaşma ile taraflar, aralarındaki dostluk münasebetlerini devam ettirmeyi, Milletler Cemiyeti ve Kellogg Paktı’na bağlı kalmayı, birbirlerinin iç işlerine karışmamayı, ortak sınırlarına saygı göstermeyi, ortak çıkarlarını ilgilendiren meselelerde birbirlerine danışmayı, birbirlerine karşı herhangi bir saldırı hareketine girişmemeyi ve saldır- ma amacını güden hiçbir siyasal pakta katılmamayı taahhüt ediyorlardı.

I. Dünya Savaşı sonunda kendini mağdur durumda gören ve yayılmacı politika izleyen İtalya ile Almanya 1936 yılında “Roma-Berlin Mihveri” adıyla bir ittifak kurdular. Daha sonra bu ittifaka Uzakdoğu’da yayılmacı ve saldırgan bir politika izleyen Japonya da katıldı. Bu devletler II. Dünya Savaşı’nda “Mihver Devletleri” olarak anılacaktır.

Almanya, Polonya sınırlarına dayanmıştı. Polonya sınırları içerisinde yer alan ancak dil ve gelenek bakımından Alman olan Danzig bölgesindeki halkın Polonya’nın baskısı altında kaldığını bahane eden Hitler, Polonya’ya saldırmayı planlıyordu. Ancak doğu sınırı SSCB’ye dayanan Polonya’ya saldırı, SSCB ile de karşı karşıya gelmek demekti. Almanya, Polonya’ya girmesi durumunda Fransa ve İngiltere’nin karşı koyacağı, diğer taraftan SSCB ile savaş durumuna geleceği endişesinden hareketle SSCB ile anlaşmayı tercih etti. SSCB’nin de Doğu Avrupa’da bir güvenlik kuşağı oluşturma isteği anlaşmayı kolaylaştırdı ve 23 Ağustos 1939’da Almanya-SSCB Saldırmazlık Paktı imzalandı. Paktın gizli bir maddesi ile Almanya ve SSCB, Polonya’yı kendi aralarında paylaşmışlardı. Önündeki SSCB engelini de aşan Almanya, 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırdı. Bu işgale kadar Almanya’ya çeşitli nedenlerle sabır gösteren İngiltere ve Fransa ise 3 Eylül’de Almanya’ya savaş ilan etti. Böylece II. Dünya Savaşı başlamış oldu

1936’da İtalya’nın Habeşistan’a (Etiyopya) saldırısı ve Habeşistan’ı işgali ile Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan İtalyan tehlikesi Türkiye’yi bir yandan İngiltere’ye yakınlaşmaya, öte yandan Orta Doğu Devletleriyle de birtakım savunma tedbirleri almaya götürmüştür. 9 Temmuz 1937’de Türkiye, İran, Irak, Afgaristan arasında Sadabad Paktı’nın imzalanması bununla ilgilidir. Beş yıl için imzalanan bu dörtlü antlaşma ile taraflar, aralarındaki dostluk münasebetlerini devam ettirmeyi, Milletler Cemiyeti ve Kellogg Paktı’na bağlı kalmayı, birbirlerinin iç işlerine karışmamayı, ortak sınırlarına saygı göstermeyi, ortak çıkarlarını ilgilendiren meselelerde birbirlerine danışmayı, birbirlerine karşı herhangi bir saldırı hareketine girişmemeyi ve saldırma amacını güden hiçbir siyasal pakta katılmamayı taahhüt ediyorlardı.

Çin’deki işgali sürdürmekte olan Japonya, müttefiklerin Almanya ile uğraşmasından yararlanarak Çinhindi’ne de saldırmış, Pasifik’teki ada devletleri üzerine baskınlar düzenlemiştir. Japonya Pasifik’teki etkinliğini arttırmak ve olası ABD müdahalesini daha başından engellemek için, 7 Aralık 1941’de ABD’nin Pasifik Donanmasının merkez üssü olan Pearl Harbor’a (Hawai adaları) ani bir hava baskını düzenledi. ABD donanmasının çok büyük darbe aldığı Japonya’nın bu saldırısı ABD’yi de savaşa çekmiş ve bir Avrupa savaşı olarak başlayan çatışmaların “dünya savaşına” dönüşmesine neden olmuştur. Almanya’nın da ABD’ye savaş ilan etmesi ile o zamana kadar Müttefiklere yakın bir tarafsızlık politikası izleyen ABD, resmen Müttefiklerin yanında savaşa katılmış ve bu da savaşın kaderini değiştirmiştir. ABD’nin de çıkarma yapmasıyla Kuzey Afrika’da Mihver kuvvetler yenilgiye uğramaya başlamış ve hatta bölgedeki Alman birlikleri Mayıs 1943’te tamamen teslim olmuşlardır.

Almanya’nın 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırmasıyla resmen başlayan II. Dünya Savaşı’nın hemen başında, SSCB ile ilişkilerin de değişmesi ve olumsuz yönde gelişmeler göstermesi üzerine, Türkiye, İngiltere ve Fransa ile daha önce başlamış olan görüşmeleri hızlandırdı ve sonuçlandırdı. İmzalanan bildirgeler doğrultusunda daha önce hazırlanmış olan Türk-İngiliz-Fransız İttifakı (Ankara Paktı) 19 Ekim 1939’da Ankara’da imzalandı. “Üçlü İttifak” olarak bilinen ve resmi adı “Türkiye, İngiltere ve Fransa Arasında Karşılıklı Yardım Antlaşması” olan bu pakt, Doğu Akdeniz’i ve Balkanları bir saldırıya karşı korumak maksadıyla yapılmıştır.

Üçlü İttifak (Ankara Paktı): Tamamı 9 madde, biri gizli 3 Protokol ile gizli bir “Askerî Sözleşme” ve yine gizli bir “Özel Anlaşma”dan oluşan bu Antlaşma’ya göre: 1-Türkiye, herhangi bir Avrupa devletinin tecavüzüne uğrarsa İngiltere ve Fransa ona yardım edecektir. 2-Akdeniz’de Türkiye’nin girdiği bir savaş olursa İngiltere ve Fransa ona yardım edeceklerdir. 3-Romanya ve Yunanistan’a vermiş oldukları garanti icabı, İngiltere ve Fransa bir savaşa girişirlerse Türkiye kendilerine elinden gelen her yardımı yapacaktır. 4-Akdeniz’de, İngiltere ve Fransa’nın giriştiği bir savaş olursa Türkiye onlara yardım yapacaktır. 5-Avrupa’da başlayan herhangi bir savaşın Akdeniz’e sirayeti hâlinde her iki tarafın birbirlerine yardım taahhüdü mevcuttur. Bunların yanı sıra, 2 numaralı Protokol şöyle düzenlenmişti: “. .. Yukarıda adı geçen Antlaşma uyarınca Türkiye tarafından üstlenilmiş olan yükümlülükler, bu ülkenin Sovyetler Birliği ile silahlı bir anlaşmazlığa sürüklenmesine neden olacak ya da böyle bir sonucu verecek bir eyleme onu zorlamayacaktır.” Böylece Türkiye, bu ittifak antlaşmasıyla İngiltere ve Fransa’nın yardım ve desteğini sağlamış, aynı zamanda Sovyetler Birliği ile bir savaşa sürüklenmek istemediğini göstermiş olmakla beraber, Batılı devletlere yaklaşmış oldu.

İki devlet arasında, Türkiye’nin istekleri doğrultusunda, 18 Haziran 1941’de Ankara’da “Türk-Alman Dostluk Antlaşması” imzalandı. Tamamı üç madde ve on yıl süreli olan bu Antlaşma ile Türkiye, Almanya’dan kendine saldırmayacağına ait güvenceyi resmen almış, Almanya da Türkiye’nin tarafsızlığını sürdürmesini sağlamış oldu. Resmî adı Türkiye Cumhuriyeti ile Alman Reich’i Arasında Dostluk Antlaşması olan belgenin giriş bölümünde yer alan “mevcut yükümlülükler saklı kalmak” kaydı Türkiye açısından yeni antlaşmanın Türkiye’yi 1939 Türk-İngiliz-Fransız Üçlü İttifakı ve 1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Antlaşması hükümlerine aykırı davranmaya zorlayamayacağı anlamına geliyordu. Böylece Türkiye iki blokla da uyumlu ilişkiler kurmuş ve tarafsızlığını sürdürmüştür. Bu ise Türkiye’ye savaşa girmeden zaman kazanma olanağını vermiştir. Bu antlaşma ile güney kanadını da sağlama alan Almanya’nın 22 Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne saldırmasıyla savaş yeni bir boyut kazandı. İtalya ve Japonya hariç, savaşan tüm taraflarla ittifak ya da saldırmazlık anlaşmaları olan Türkiye artık kendisini daha güvende hissetmekteydi ve savaş dışı kalma konusunda hâlâ başarılıydı. Almanların Sovyetlere saldırmasıyla da en önemli korkusu olan “Polonya Sendromu”ndan kurtulmuştu. Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırması hem Almanya hem de Sovyetler Birliği tarafından tehdit edilen Türkiye’yi rahatlatmış ve Türkiye her iki ülkeye karşı tarafsızlığını ilan etmiştir. Bu arada Türkiye’nin Almanya ile saldırmazlık anlaşması imzalaması, Türk Amerikan ilişkilerinde soruna yol açmış ve ABD, Türkiye’ye olan yardımını durdurmuştur.

Casablanca Konferansı
Savaşın gidişatı hakkında görüşmek üzere ABD Başkanı Roosevelt ile İngiliz Başbakanı Churchill 14 Ocak 1943’te Casablanca’da (Fas) bir araya geldiler. Konferans’ta savaşın, düşmanın kayıtsız şartsız teslim alınana kadar sürdürülmesi kararı alınmıştır. Görüşmede ayrıca Türkiye’nin durumu da tartışılmış ve Türkiye’nin savaşa katılması konusunda bir mutabakat sağlanarak, durumun Türkiye’ye bildirilmesine, Türkiye ile görüşmeleri ise Churchill’in yürütmesine karar verilmiştir.

Alman dış işleri ve von Papen Türkiye’yi Sovyetlere karşı harekete geçirebilmek için Türkiye kamuoyunda sistemli bir şekilde bir anti-Sovyet ve anti-komünist propagandanın eşliğinde Turancı, ırkçı ve Pan-Türkist eğilimleri destekleyen bir politika izlemiştir. Hatta bu konuda sonradan ortaya çıkarılan Alman gizli belgelerine göre Türkiye’ye gizli şekilde mali destekte de bulunulmuştur. Alman Dış işleri Bakanı Ribbentrop’un ifadesiyle “mali durumları bozuk olan Türkiye’deki dostlarımızı desteklemek için” von Papen’e 5 milyon altın Mark yollanmıştır (Aydın, 2004: 449). Gerek Almanya’nın yarattığı ve desteklediği politikanın ve dünya konjonktürünün gerekse de Türkiye’deki iktidarların açık/gizli desteği veya göz yummasıyla II. Dünya Savaşı döneminde Türkiye’deki Turancı eğilim güç kazanmıştır. Ancak bu durum Almanların Sovyetler karşısında gerilemeye başlamasıyla değişecek ve Turancı hareketin temsilcileri 1944 yılında tutuklanmaya başlanacak, bu konuda yayın yapan basın organları da bu tür yayınlarına son vereceklerdir.

Yüzdeler Anlaşması ya da Churchill-Stalin Oranlar Uzlaşısı olarak adlandırılan ve II. Dünya Savaşı devam ederken savaş sonrasında Güneydoğu Avrupa’nın nüfuz bölgelerine göre nasıl pay edileceğini belirleyen antlaşmadır. 9 Ekim 1944’de iki lider Moskova’da bir araya gelir ve Winston Churchill, Romanya’nın % 90’ı ve Bulgaristan’ın %75’ini Sovyetlere vermeyi; Yunanistan’ın %90’ınını Birleşik Krallık’a almayı ve Yugoslavya ile Macaristan’ı yarı yarıya paylaşmayı önerir. Önerisi Joseph Stalin’e tercüme edilirken bir kâğıda paylaşım oranlarını yazar. Stalin’in kağıda onay işareti koymasından sonra Churchill: “Milyonların kaderini belirleyecek bu tür konuları ayak üstü fasletmemiz gelecekte ziyadesiyle menfi karşılanmaz mı, kağıdı yakalım” der ama Stalin “Hayır, sende kalsın.” diyerek cevap verir. İki ülkenin dış işleri bakanları 10 ve 11 Ekim’de paylaşım üzerinde karara varır. Buna göre Sovyetlerin Bulgaristan ve Macaristan’daki oranı %80 olarak değiştirilirken diğer ülkelere dokunulmaz. Stalin, Yunanistan için verdiği sözde durarak, iç savaş hâlindeki Yunan komünistlerine destek çıkmazken Britanya ve Amerika devletlerinin yardımını temin eden Yunan Hükûmeti iç savaştan galip ayrılır.