TÜRK DIŞ POLİTİKASI II - Deneme Sınavı - 3

2002 yılında AK Partinin iktidara gelmesiyle Türk dış politikasında bir değişim yaşandığı ve dış politikada ‘eksen kayması’ olduğu yönünde tartışma­lar başlamıştır. Bu tartışmaları başlatan ilk gelişme ABD’nin Irak’a müdahalesinde 1 Mart 2003 Tezkeresi’nin TBMM’den geçmemesi olmuştur. Keza AK Partinin bu dönemde ABD’den bağımsız bir Orta Doğu politikası izlediği düşünülmüştür. Nitekim AK Parti iktidara gelir gelmez AB ile ilişkiler konusuna ağırlık vermiş, Birlikle geliştirilen ilişkiler ve bu yönde gerçekleştirilen reformlar sonucunda 3 Ekim 2005 yılında tam üyelik müzakerelerinin başlaması kararı alınmıştır. AK Parti Hükûmeti’nin bu doğrultuda uyguladığı politikalar aslında o döneme kadar uygulanan ‘realist dış politikanın’ liberal bir karakter almasına yol açmış, Türki­ye, AB çerçevesinde Kophenag Kriterleri uyarınca siyasi, ekonomik ve toplumsal reformlar gerçekleştirmeye çalışmıştır. Realist dış politika, bir ülkenin dış politikasını devletlerin yegâne aktörler olduğuna inandığı uluslararası sistemde, uluslararası çıkarlarını maksimum kılacak rasyonel davranışlarla güç elde etme mücadelesine göre belirlemesidir. Buna karşılık, liberal dış politika, bir ülkenin dış politikasını, uluslararası sistemde devletlerden başka aktörlerin de var olduğuna inanarak, ortak değer ve prensipler etrafında barışa dayalı bir düzenin oluşturulabileceği düşüncesiyle güç elde etmekten ziyade barışın korunması yönünde belirlemesidir. Bu kapsamda hızlı ve etkili bir süreç de oluşturan AK Parti Hükûmeti, dış politika araçlarını da değiştirmiş, askerî ve stra­tejik sert politikalar yerine ekonomi, kimlik, insan hakları, sivil yönetim ve diya­log gibi yumuşak araçlar kullanmıştır. Doğru yanıt E'dir.

AK Parti iktidarı boyunca fiili bir şekilde çok yönlü bir dış politika izlenmeye başlanmış, bu durumda Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun etkisi büyük olmuştur. Davutoğlu’nun dışişleri bakanlığına gelmesi
Türkiye açısından kısa, orta ve uzun vadeli hedef ve prensiplerin kabul edilmesi ve hayata geçirilmesini sağlamıştır. Bu prensipler şu şekilde özetlenebilir:

1. Ülke içerisinde güvenlik ve demokrasi arasında bir denge kurularak bölgesinde aktif rol oynayan bir Türkiye.
2. Komşularla sıfır sorun politikasını hayata geçirmek.
3. Balkanlar, Orta Doğu, Kafkaslar ve Orta Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle etkili ilişkiler geliştirmek.
4. AB, ABD ve Rusya gibi küresel aktörler arasında bir denge politikası izleyerek uyum içinde bir dış politika yürütmek.
5. Uluslararası örgütlerin etkin kullanılmasına yönelik bir diplomasi stratejisi benimsemek. Doğru yanıt B'dir.

Türk dış politikasında 2002, özellikle de 2007 sonrasında en çok öne çıkan kavramların başında “Stratejik Derinlik” gelmektedir. “Stratejik derinlik” ile vurgulanan, Türkiye’nin tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumun dünya siyaseti ve sisteminin dönüşümü açısından çok önemli bir derinliğe sahip olduğudur. 2000’li yılların başları­na kadar hakim olan klasik Türk dış politikasının aksine bu dönemde Türkiye, uluslararası olaylarda ve gelişmelerde “bekle-gör” anlayışından vazgeçmiş ve ilgili süreçlere müdahil olmuş, kriz dönemlerinde çözüm odaklı çalışmalar yürütmüş­tür. “Vizyon odaklılık” olarak ifade edilen bu anlayış ile Türkiye başta bölgesin­de oluşan krizlere ve problemlere doğrudan ve etkin müdahale edici politikalar oluşturmaya çalışmaktadır. Bunun yanında Türkiye tarihsel derinliğinden dolayı bölgesindeki her gelişmeye karşı bir hassasiyet içindedir. Vizyon odaklı bir politi­ka benimsemeye çalışan Türkiye ayrıca, Afrika, Güney Amerika, Doğu Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle ilişkilerini siyasi, ekonomik ve kültürel boyutta derinleştir­meye de çalışmaktadır. Vizyon odaklı olmanın gereği olarak ortaya çıkan bir diğer kavram ise “proak­tif diplomasi” kavramıdır. Davutoğlu, proaktif diplomasi ile “önleyici diplomasi” kavramlarını bir arada kullanmaktadır. Çevresindeki sorunlardan Türkiye’nin çok etkilendiği, bunun yanında o ülkelerdeki halkların da Türkiye’den beklentileri ol­duğunu belirten Davutoğlu, bu noktada sorunlara ilişkin aktif ve temelde önleyici diplomasi faaliyetlerini Türkiye’nin yürütmesi gerektiğini belirtir. Gerçekten de gerek Orta Doğu’da gerek Balkanlar’da, Türkiye ara buluculuk ve kolaylaştırıcı, uzlaştırıcı faaliyetlerde bulunmakta, bölgesel barışı sağlamada yoğun çaba harca­maktadır. Doğru yanıt A'dır.

Türkiye’nin Osmanlı mirasçısı olduğu kabulü, bahsi geçen havzadaki varlığı ile birlikte “tarihsel miras” kavramını doğurmuştur. Kaldı ki vurgulanmaya ve empoze edilmeye çalışılan, Türkiye’nin jeopolitik nüfuz alanı ve buradaki etkisi ile stratejik bir derinliğe sahip olmasını temellendiren de aslında bu miras ve “tarihsel derin­lik” olarak görülmektedir. Bu yüzden kavram, temelde Orta Doğu, Balkanlar, Orta Asya’yı kapsamakta, buna Afrika da eklenmektedir. Çünkü bu bölgeler ile Türkiye arasında kültürel ve tarihsel bağlar kurmaya uygun bir derinlik vardır. Müslüman ve Osmanlı tarihî birikiminin sağladığı kültürel derin­lik ve yayıldığı coğrafyayı, yeni Türk dış politikası artık bir yük ya da engel olarak görmemekte, aksine bunu stratejik bir güç ve değer olarak yeniden üretmektedir; bu anlayışın da Türkiye’nin hem iç hem dış politikasına yeni imkânlar sunacağı düşünülmektedir. Bu anlayış, Türkiye’ye bölge içinde tarihsel bir sorumluluk yüklemekte, yaşanan sorunlara karşı aktif bir barış politikası ve me­kik diplomasisi geliştirmesine neden olmaktadır. Geliştirilen mekik diplomasisi ve “ara buluculuk” Türk dış politikasının proaktif olma ilkesinin bir sonucu olarak öngörülmektedir. Bu ilkeden hareketle çatışmaların yayılmasını önlemek amacıyla Türkiye Filistin’de El Fetih ve Hamas, Kosova’da siyasi partiler, Irak’ta Sünni ve Şii­ler arasında ara buluculuk yapmakta; Suriye ve İsrail, Pakistan ve Afganistan, İran ve Batı arasında da benzeri bir rolü üstlenmektir. Doğru yanıt D'dir.

Özal’ın 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefatının ardından cumhurbaşkanlığına gelen Demirel ve Başbakan Çiller de Soğuk Savaş sonrası dönemin Türkiye bakımından en önemli sonuçlarından birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine büyük önem veriyordu.

Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Ocak 2011 başında Türkiye’nin yaklaşık 180 büyükelçisinin bir araya geldiği Büyükelçiler Konferansı’nda Türkiye’nin “vizyoner diplomasi”sinin temellerini ortaya koymuştur.

Türkiye’nin bölgeye yönelik politikasını yürütmesinde söylem dışında, uygun ve yeterli araçlara sahip olduğu da söylenemez.

1993’te kurulan Tansu Çiller-Erdal İnönü (ardından Murat Karayalçın) Hükûmeti’nin hedefini yeni dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birliği’ne girmiş ve AB’ye üye bir Türkiye oluşturmuştur.

Türkiye’nin yer aldığı anketlerde de AB vatandaşları tarafından üyeliği en az desteklenen ülkelerin başında Türkiye yer almaktadır. Bu destek % 31,7 civarındadır.

Türkiye 1947’de Avrupa Konseyi kurucu üyesi olmasına, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye başvuruda bulunma hakkına sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu görüşünde de üye olma hakkı tescil edilen bir Avrupalı devlet olarak tanımlanmasına rağmen, “Avrupalılığı” tartışmaya açılmıştı.

31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.

3 Ekim 2005’te üyelik müzakerelerine başlanıncaya kadar geçen süre ise Türkiye tarihinin görmediği yoğunluk ve kapsamda büyük bir dönüşüm ve reform dönemi olmuştur.

Önce Başbakan ve Cumhurbaşkanı’nın Dış Politika Başdanışmanlığını yapan ardından da Dışişleri Bakanı olan Davutoğlu, 2001’de çıkan “Stratejik Derinlik” kitabında ortaya koyduğu vizyonu Türk dış politikasına da yansıtmaya çalışmıştır.

2005 sonrasında “Stratejik Derinlik” vizyonunun, Türk dış politikasında çok özel bir yeri ve etkisi olduğu konusu genelde kabul görmektedir.

1965-1980 arası dönem, aslında yalnızca Türkiye açısından değil tüm uluslararası sistemde blok siyasetinin yumuşadığı bir dönem olmuştur. Bu durum blok siyasetini tamamen ortadan kaldırmamıştır ancak bloklar içinde yer alan ülkeler dış politikalarında daha çok otonomi kazanmışlardır.

1945-1964 dönemi Soğuk Savaş’ın başladığı ve en hararetli sürecini yaşadığı dönemdir. Bu dönemde uluslararası sistem ideolojik bir kutuplaşmaya gitmiş, dünya Doğu ve Batı Blokları olarak ikiye ayrılmış ve Türkiye, Batı Bloku içinde yer almıştır. Bu dönemde Türk dış politikası blok siyasetine uygun bir şekilde yürütülmüş, hatta blok siyaseti içinde kalmak bazı dönemler ülkenin varlık nedeni ve sonucu olarak görülmüştür. Bu politika 1960 askerî darbesi ve yaşanan uluslararası olaylar sonucunda bir nebze de
olsa değişmiş ve Türkiye reel politikaya daha yakın, ideolojik kaygılardan
biraz daha arınmış ve çıkarlarını daha çok temel alan politika arayışlarına
girişmiştir. Dönemin belki de en önemli özelliği Türkiye’nin iki bloklu sistem içinde en riskli bölgede yer almasıdır.

1981-1990 dönemi Soğuk Savaş’ın yeniden alevlendiği ve sonlanmaya doğru evrildiği süreçtir. Bu dönem, Türk dış politikasında Turgut Özal’ın belirleyici olduğu; aktif bir politikayı ve ekonomik etki araçlarından yararlanmayı amaçlayan bir dönemdir. Keza, bu yönelim Özal’ın cumhurbaşkanlığı döneminde daha belirgin hâle gelmiş, Körfez Savaşı boyunca da etkisini iyiden iyiye belli etmiştir.

Bu dönem Türkiye’nin bulunduğu bölge ve karşılaştığı sorunların çeşitliliği Türk dış politikasının özel boyutunu oluşturmuştur. Türkiye, birçok sorun ve bölgeyle ilgilenmek, politikalar yürütmek durumunda kalmıştır. Türkiye, bölgesindeki büyük dönüşüme ayak uydurmaya çalışırken bir yandan da Avrupa ile ilişkilerinin sürmesi konusunu garanti altına almaya çalışmıştır. Balkanlar’a baktığımızda, aslında 1991 sonrası Türkiye’nin bu bölgede izlediği realist ve aktif diplomasi oldukça işe yaramış, hem bölgedeki ülkeler hem de uluslararası kamuoyu nezdinde Türkiye takdir toplamıştır. SSCB’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teşviki ile hem “model” hem de “lider” olmaya çalışmıştır.

SSCB’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine
yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teşviki ile hem “model” hem de “lider” olmaya çalışmıştır. Ne var ki bölgede Rusya ve İran faktörlerinin varlığı ve Türkiye’nin
öz kaynaklarının, araçlarının kısıtlılığı, Türkiye’nin bu rolünü sınırlı tutmuştur.
Türkiye de Rusya ve İran’ı dikkate almanın önemini erkenden fark etmiştir. Nitekim aynı durum Kafkaslar için de geçerli olmuştur. Özellikle enerji kaynakları ve bunların üzerinden geçtiği yollar kapsamında bu iki ülkeyle rekabet karmaşık ve yoğun ilişkilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Buna ilaveten 1991 sonrası Türkiye’nin ekonomik açıdan giderek gelişiyor olması da bu bölgeye yönelmenin temel faktörleri arasında sayılabilir.

31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.