TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

çeng

Sümer

rub’-ı meskûn

kötülüğün

Elbruz Dağında

Beyt-i Ma’mûr

Kubbetü’s-sahrâ

İrem bağı

ilm-i sihir

altın ve gümüş

Mani, İslâm kaynaklarında Manuya dininin kurucusu olup tamamıyla tarihi bir şahıstır.
Maniheistlerin dini eserleri çok güzel bir yazı ve minyatürlerle süslü olarak yazıldığından
dolayı Mani’ye nakkaşlık atfedilmiştir. Mani’nin resim mecmuasına Erteng, Erjeng,
Engelyûn ve Nigâr isimleri verilmiş ve Divan şiirinde bu isimlerle yer almıştır.

Mezopotamya’da her büyük şehrin tanrısı ve tanrıçası için yapılan tapınakların ve hükümdar saraylarının etrafında inşâ edilen zengin bahçelerden geliştirilmiştir. Bu bahçelerin en ünlüsü, Bâbil’de Nabukadnezar II (M.Ö. 605-562) tarafından yaptırılan meşhur asma bahçeleridir.

Kur’an’da da bulunan inanışa göre, Hz. Âdem’in yaradılışından iki bin sene evvel
melekler tarafından inşa edilmiş ve Nuh tufanında göğe çekilmiş olan Beyt-i Ma’mûr adı verilen mabet, şimdi gökyüzünde ve tam Kâbe’nin üzerinde bulunmaktadır.

Halk arasında Tâk-ı Kisrâ diye anılan Medayin şehrindeki İyvan sarayının kalıntısıdır.

Hem insan hem de cin taifesine faydası olan bir ottur. Yaprağı pazı yaprağına benzer. Ulu dağlarda yetişir. Akşam olunca çıra gibi yanar, fakat yakınına gelince ışığı
kaybolur. Birisi bu otu koparsa bu ot öyle bir ah eder ki işiten hemen ölür. Onun
için bir ipin ucunu bir köpeğe bir ucunu da bu ota bağlarlar. Uzaktan köpeğe ekmek gösterirler, köpek koşunca ot kökünden kopar. Bu otun kökü insana benzer,
kaşları, gözleri, elleri, ayakları vardır. Ağzı ve burnu, kadın gibi saçları vardır. Onu
taşıyan erkekse kadınlar, kadınsa erkekler âşık olur, bir evde bu ot bulunursa, o
evde muhabbet, bereket ve nimet bolluğu olur.

Şem’ ü Pervâne hikâyesinde ebedî hayat olan ışık ile aslı ölüm olan karanlık çarpışmaktadır. Hikâyenin sonunda ışık muzaf­fer olacaktır. Böylece Şem’ ü Pervane
hikâyesindeki ışık ile karanlığı hikâyedeki ayrıntılarından sıyırıp çıplak görünümleriyle yakaladığımız zaman, onları artık kolaylıkla Maniheist görüşteki yaratılış
mitolojisine bağlayabiliriz.

Eski Bâbil’de Süryanî ve Keldanîlerle Mısır’daki Kıptîler arasında çok yaygın olan
ilm-i sihir ve ilm-i tılısım, daha sonra Müslümanların da uğraştığı ilimlerden olmuş; bu sahaya ait birtakım eserler, Müslümanlar tarafından tercüme ve telif edilmiştir. Müslümanların arasında yayılan bu ilimlerin tesiriyle şairler, sihir ve tılsıma ait birçok tabirleri ve ifadeleri şiirlerinde kullanmış; bu ilimlere ait efsane ve bâtıl inançlara telmihen birçok mazmunlar ve teşbihler yaratmışlardır. Bunlar arasında Hârût ve Mârût adlı iki melekle Zühre yıldızına ait bir efsane çok meşhurdur.

İnsan üzerinde bıraktığı tesirleri bakımından çengin etrafında çeşitli teşbihler toplanmıştır. Çeng, insanları sesiyle coşturduğu, kendilerinden geçirdiği, büyülediği için
her şeyi sihirle değiştiren bir cadıya, bir sihirbaza, akıl hastalarının musikîyle
tedavi edilebileceğine inanan eskilerin bu düşüncesinden hareket edilerek bir ilaca, çok
hüzünlü, güzel ve tatlı bir sese sahip olduğu için bülbüle, şeker yiyen bir papağana,
yanan yakılan bir pervaneye benzetilmiştir.

Mezopotamya ve civarında çok eski çağlardan milât yıllarına kadar, hayatın devamlılığını sağlamak için her yıl bitkilerin canlandığı ve mahsul verdiği ilkbaharda, veya iklim bakımından iki kere mahsul alınan yerlerde hem ilkbaharda hem sonbaharda olmak üzere, dinî yeni yıl festivallerinin yapıldığı bilinmektedir. Çok gerilere giden bu törenlere ilk defa Sümer’de rastlanmaktadır.

Tıpkı tanrıça İnanna ve Temmuz ile ilgili ilkbaharda kutlanan yeni yıl festivalleri veya Hristiyanlıkta, bahara rastlayan paskalya festivali gibi bugün hâlâ Anadolu’da Müslümanlar arasında Hıdrellez (Hızır-İlyas) günü, baharla ilgili bir gün
olarak 6 Mayıs’ta kutlanmaktadır.